Àwọn èdè Niger-Kóngò: Ìyàtọ̀ láàrin àwọn àtúnyẹ̀wò

ÀkójopòÀkójọpọ̀ èdè tí a mòmọ̀ sí Niger-Congo dín mérinmẹ́rin ni òjì-lé-légbéje. Grimes (1996) ríi gégégẹ́gẹ́ bíi èyí tí ó tóbi jùlojùlọ ní àgbáyé àti wí pé àwonàwọn èèyàn tí ó ń sosọ òkanọ̀kan tàbí èkejì nínú. àwonàwọn èdè yìí fónfọ́n ká orílèorílẹ̀ ayé ju àwonàwọn ìyókù akegbeakẹgbẹ wonwọn lolọ.

Ní orílè èdè Afíríkà, àwonàwọn èdè tí ó ní èèyàn tí ó pòpọ̀ jùlojùlọ ni wónwọ́n jéjẹ́ èyí tí a lè rí ní abéabẹ́ àkójopòàkójọpọ̀ èdè Niger-Congo. Bí àpeereàpẹẹrẹ, èdè tí ó tóbi jùlojùlọ ni Senegal, Wolof jéjẹ́ òkanọ̀kan lára àwonàwọn èdè Niger-Congo; Fulfude tí ó tàn káàkirí ìwòìwọ̀ oòrùn àti àárín gbùngùn Afíríkà, okanọkan níbèníbẹ̀ ni. BéèBẹ́ẹ̀ náà ni èdè Manding tí ó gbajú gbajà òpòlopòọ̀pọ̀lọpọ̀ orílèorílẹ̀ èdè ní ìwòìwọ̀ oòrùn Áfíríkà bí ó tilètilẹ̀ jéjẹ́ pé onikaluku ni ó ní orúkoorúkọ tí ó ń pe èdè yìí, oun náà sì ni a mòmọ̀ síṣí Bambara tí ó jéjẹ́ èdè orílè èdè àti ìjobaìjọba Mali àti Dyala, èdè Okòwò gbalé-gboko. A kò gbodògbọdọ̀ gbàgbé Akan ní orílèorílẹ̀ èdè Ghana. Yorùbá àti Igbo náà kò gbéyìngbẹ́yìn níbèníbẹ̀, èdè pàtàkì ni méjèèjì yìí ní orílèorílẹ̀ èdè Nàìjiria. Ní àárín gbùngbùn Áfíríkà, èdè Sango ni wónwọ́n ń sosọ. ÀwonÀwọn èdè Bantu bíi Ganda, Gikuyu, Kongo, Lingala, Luba-Kasari, Luyia, Mbundu (Luanda), Northern Sotho, Sukuma, Swahili, Tsonga, Tswana, Umbundu, Xhosa ati Zulu.

Ó tó èèyàn bíi MílíònùMílíọ̀nù lónàlọ́nà otàọtà-lé-lóòdúnrúnlọ́ọ̀dúnrún sí Mílíònù irínwó tàbí jù béèbẹ́ẹ̀ lolọ tí wónwọ́n ń sosọ èdè Niger Congo ní Áfíríkà, gégégẹ́gẹ́ bí Grimes (1996) seṣe sosọ.

ISÉIṢẸ́ ÌWÁDÌÍ LÓRÍ ÌPÍN ÈDÈ NIGER-CONGO

OkanỌkan gbòógì lára àwonàwọn èdè tí a rí lára ìpín èdè Niger-Congo ni àkójopòàkójọpọ̀ èdè Bantu jéjẹ́. ÀwonÀwọn èdè yìí gbalegbalẹ tààrà ní ilèilẹ̀ Áfíríkà, wónwọ́n sì jorajọra gidi. Ní abéabẹ́ gírámà rerẹ, a ríi wí pé àwonàwọn òròọ̀rọ̀ orúkoorúkọ inú àwonàwọn èdè yìí jorajọra gan-an, èyí ni ó sì mú àwonàwọn onímòonímọ̀ tí ó jéjẹ́ aláwòaláwọ̀ funfun fi ara balèbalẹ̀ seṣe iséiṣẹ́ ìwádìí ní orí àwonàwọn èdè wònyíwọ̀nyí. Koelle àti Bleek sosọ wí pé òpòlopòọ̀pọ̀lọpọ̀ èyàẹ̀yà èdè tí àwonàwọn ènìyàn ìwòìwọ̀ oòrùn Áfíríkà ń sosọ ni ó ní òròọ̀rọ̀ orúkoorúkọ tí a sèdásẹ̀dá nípa àfòmóàfòmọ́ ìbèrèìbẹ̀rẹ̀. Nínú ìwádìí tirètirẹ̀, Meinhof sa awonawọn èdè kan jojọ tí wónwọ́n fi ara pépẹ́ ara wonwọn láti ara òròọ̀rọ̀ orúkoorúkọ wonwọn sùgbónṣùgbọ́n tí gírámà wonwọn yàtòyàtọ̀ díèdíẹ̀. Èyí ni òún pè ní ‘Semi-Bantu’.

Westerman seṣe iséiṣẹ́ tí ó jojọ mómọ́ ti Meinhof díèdíẹ̀. Ní tirètirẹ̀, ó se ìpìnyà láàrin àwonàwọn èdè tí ó farahàn ní ìlà-oòrùn àti ìwòìwọ̀-oòrùn ilèilẹ̀ Sudan. Ó seṣe àkíyèsi àwonàwọn èdè kan tí a rí ní apá ìwòìwọ̀ oòrùn ilèilẹ̀ Sudan; àwonàwọn náà ni ó pín sí ìsòríìsọ̀rí méfàmẹ́fà: Kwa, Benue-Cross, Togo, Gur, Mandingo, àti ti ìwòìwọ̀ oòrùn Àtìláńtíìkì.

ÒpòlopòỌ̀pọ̀lọpọ̀ sílébù nínú àwonàwọn èdè wònyíwọ̀nyí ni wónwọ́n jé ‘CV’.

Greenberg yapa díèdíẹ̀ nínú èrò ti rèrẹ̀. Ó seṣe àtúnpín àwonàwọn èdè wònyíwọ̀nyí láàrín odúnọdún 1949 sí 1954. Ní tirètirẹ̀, ó pín Bàntú àti ìwòìwọ̀ oòrùn Sudan sí ònàọ̀nà kan sosoṣoṣo tí ó pè ní Niger-Congo, ó sì seṣe àdáyanrí ìlà oòrùn Sudan sí ìsòríìsọ̀rí mìíràn òtòọ̀tọ̀, ó pè é ni Nilo-Saharan. IséIṣẹ́ rèrẹ̀ sì fi ara pépẹ́ ti Westerman tààrà ní abéabẹ́ ìsòríìsọ̀rí yìí. ÀwonÀwọn kókó inú iséiṣẹ́ Greenberg ni ìwònyíìwọ̀nyí:

(a) OrúkoOrúkọ Mandigo yí padà sí Mande

(e) Bantu di ìsòríìsọ̀rí kan lábélábẹ́ Benue-Congo

(eẹ) Fulfude di ara ìsòríìsọ̀rí ìwòìwọ̀ oòrùn Àtìláńtíìkì; Serer àti Wolof sì di ara kan náà pèlúpẹ̀lú fulfude.

(f) Adamawa kún àkójopòàkójọpọ̀ èdè yìí

(g) Ní odúnọdún 1963, Kordofanian kúrò ní èdè Kòtó-nǹ-kan ó di ògbàọ̀gbà

kan náà pèlúpẹ̀lú Niger-Congo. OrúkoOrúkọ wá yí padà, ó di Niger-Kordofanian (tàbí Congo-Kordofanian).

Greenberg fura sí ipe èdè àwonàwọn èdè wònyíwọ̀nyí, ó sì tókatọ́ka síi wí pé /ףּ/. Kordofanian ati /m/ Niger-Congo jojọ ara wonwọn. Èyí sì máa ń jeyojẹyọ dáadáa nínú àwonàwọn àfòmóàfòmọ́ ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ àti àwonàwọn òròọ̀rọ̀ Kòsemánìí kan nínú àwonàwọn èdè yìí.

LéyìnLẹ́yìn Greenberg ni Mukarovsky seṣe àtúpalèàtúpalẹ̀ àti àtúnpín àwonàwọn èdè yìí, Ó yoyọ Kordofanian, Mande, Wolof-Serer-Fulfulde, Ijoid àti Adamawa kúrò níbèníbẹ̀; àwonàwọn ìyókù ni ó sì pè ní ‘Western Nigritic’. Ayé sí téwótẹ́wọ́ gba iséiṣẹ́ yìí gan-an ni láàrín àwonàwọn olùwádìí ìjìnlèìjìnlẹ̀.

ÀtúnseÀtúnṣe gbòógì wáyé láti owoọwọ Bennett àti Sterk (1977), WónWọ́n fi ojú lámèyítólámèyítọ́ wo àwonàwọn òròọ̀rọ̣̀ orúkoorúkọ tí ó fara jojọ ara wonwọn nínú àwonàwọn èdè wònyíwọ̀nyí. ÌgbàgbóÌgbàgbọ́ wonwọn ni wí pé Kordofanian àti Mande ti yà kúrò lara wonwọn. LéyìnLẹ́yìn èyí ni ìwòìwọ̀ oòrùn Àtìláńtíìkì yà kúrò lára ìsòríìsọ̀rí èdè yìí tí a sì fún àwonàwọn tí ó kù ní orúkoorúkọ ààrín gbùngbùn Niger-Congo. Ara àwonàwọn wònyíwọ̀nyí ni Ila-oòrùn Adamawa, Gur, Kru àti IjoIjọ wà. ÒkanỌ̀kan gbòógì iséiṣẹ́ lórí ìwádìí yìí ni The Niger-Cong Languages (Bender – Samuel 1989) jéjẹ́.

ÀgbékalèÀgbékalẹ̀ ìsòríìsọ̀rí èdè Niger-Congo gégégẹ́gẹ́ bí a ti momọ lónìí ni a seṣe àteàtẹ rèrẹ̀ sí ìsàlèìṣàlẹ̀ yìí (Boyd 1989) nípa lílò àlàyé fún òkòòkanọ̀kọ̀ọ̀kan wonwọn.

Nínú ateatẹ yìí a rí, ‘Proto-Niger-Congo’ nínú èyí tó jéjẹ́ wí pé ‘Kordofanian’ ni ìsòríìsọ̀rí àkókóàkọ́kọ́ tí ó kókókọ́kọ́ yapa. Mande àti iwoiwọ oòrùn Atlantic ni ìsòríìsọ̀rí kejì tí ó tún yapa béèbẹ́ẹ̀, èyí tí wónwọ́n fi hàn wá lábélábẹ́ ‘Proto-Mande-Atlantic-Congo’.

ÀwonÀwọn èyí tí ó tún dàbí rèrẹ̀ ni àwonàwọn tí wónwọ́n pín sí abéabẹ́ ìsòríìsọ̀rí ààrín gbùngbùn Niger-Congo. Láti ara ‘Proto-Ijo-Congo’ ni ‘Ijoid’ ti yapa, lábélábẹ́ rèrẹ̀ ni a tí rí IjoIjọ ati Defaka.

LábéLábẹ́ ‘Proto-IjoIjọ-Congo’, a rí ‘Proto-Dogon-Congo’ èyí tí Dogon yapa láti ara rèrẹ̀.

LábéLábẹ́ ‘Proto-Dogon-Congo’, a rí ‘Proto-Volta-Congo’ tí ó pín sí ìwòìwọ̀ oòrùn Vota-Congo àti ìlà oòrùn Volta Congo (Proto-Benue-Kwa).

Ní a pá ìwòìwọ̀ oòrùn Volta-Congo ni a ti wá rí Kru, Pre, Senufo; ààrin gbùngbùn Gur àti Adawawa (Bikirin, Day, Kam ati Ubangi). A lè pè é ní Gur-Adamawa.

Ní apá ìlà oòrùn, ni a ti rí ààrín gbùngbùn orílè èdè Nìjíríà tí òhun náà tún yapa, a sì rí Bantoid Cross lábélábẹ́ Ìlà oòrùn yìí.

Lára Bantoid Cross yìí ni Cross River ti yapa, nígbà tí a wa rí Bantoid lábélábẹ́ Bantoid Cross.

Ní agbègbè orí òkè Nuba ní orílèorílẹ̣̀ èdè Sudan ni àwonàwọn ènìyàn tí ó n sosọ èdè yìí wópòwọ́pọ̀ sí jùlojùlọ bí ó tilètilẹ̀ jéjẹ́ pé Ogun àti òtèọ̀tẹ̀ ti fónfọ́n òpòlopòọ̀pọ̀lọpọ̀ àwonàwọn ènìyàn yìí ká.

ÀteÀtẹ ìsàlèìṣàlẹ̀ yìí ni ó seṣe àkójopòàkójọpọ̀ àwonàwọn ìsòríìsọ̀rí èdè tí ó wà ní abéabẹ́ ori èdè Kordofanian.

Nínú àteàtẹ yìí a rí ‘Proto-Kordofanian’ tí ó pín sí ìsòríìsọ̀rí mérinmẹ́rin òtòòtòọ̀tọ̀ọ̀tọ̀: Heiban, Tahodi, Rashad, Katla.

Heiban pín sí Ìlà Oòrùn (Ko, Warnang); ààrín gbùngbùn (Koalib, Logol, Laru, Ebang, Utoro); lààrín ‘Central àti west’ a rí shirumba; Ní ìwòìwọ̀ oòrùn (Tiro àti Moro).

Talodi: lábélábẹ́ Tolodi, a rí Ngile (Masakin) àti Dengbebu, Tocho, Jomang, Nding, Tegem.

Rashad: lábélábẹ́ rèrẹ̀ ni Tagoi àti Tagali wà.

Katla: lábélábẹ́ rèrẹ̀ ni kalak (Katla) àti Lomorik (Tima).

ÌwòÌwọ̀ oòrùn Áfíríkà ni àwonàwọn ènìyàn tí ó ń sosọ èdè yìí Sodo sí jùlojùlọ. ÀwonÀwọn ìhú tí a sì ti rí àwonàwọn tí èdè wonwọn pèkapẹ̀ka láti ara orí èdè yìí ni Mali, Cote d’Ivoire, Sierra Leone, Liberia, Burkina Faso, Senegal, Gambia, Guinea Bissan, Mauretania, Banin, Ghana, Togo ati Nigeria (Dwyer 1989; Kastenholz 1991/2).

Ó tó ènìyàn bíi mílíònùmílíọ̀nù méwàámẹ́wàá sí méjìlá tí wónwọ́n ń sosọ óọ́.

Nínú àteàtẹ yìíu a rí ‘Proto-Mande’ tí ó pín sí ìwòìwọ̀ oòrùn àti ìlà oòrùn ní ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ pèpèpẹ̀pẹ̀. A wá rí ìwòìwọ̀ oòrùn fúnrarèfúnrarẹ̀ tí ó tún wá pín sí ààrín gbùngbùn tàbí Gúúsù-ìwòìwọ̀ oòrùn àti Àríwá ìwòìwọ̀ oòrùn.

Láti ara ààrín gbùngbùn tàbí Gúúsù-ìwòìwọ̀ oòrùn ni a ti rí: Mandaing ati Koranko, Vai àti Kono, Jogo (Ligbi, Nnmu, Atumfuor, Wela) àti Jeri, Sooso àti Yalunka, Kpelle, Loomu, Bandi, Mande ati Loko.

Láti ara àríwá-ìwòìwọ̀ oòrùn ni a ti rí Sorogama àti Tieyaxo, Tiema Cewe, hainyaxo, Soninke (Azer), Bobo (Sya), Dzuun (Samogo-Guan) àti Sembia, Jo (Samogo-Don).

GégéGẹ́gẹ́ bí orúkoorúkọ rèrẹ̀ ti fi ara hàn ìwòìwọ̀ oòrùn Áfíríkà, ní èbáẹ̀bá òkun Àtìláńtíìkì ni èdè yìí sodo sí jùlo. Ó fónkáfọ́nká láti enuẹnu odò Senegal títí dé orílèorílẹ̀ èdè Liberia. DíèDíẹ̀ lára àwonàwọn èdè tí ó pèkapẹ̀ka sí abéabẹ́ orí èdè yìí ni a ti rí: Fulfulde, Wolof, Diola, Serer àti Remne. Sapir (1971) ni ó seṣe àgbékalèàgbékalẹ̀ àteàtẹ ìsàlèìsàlẹ̀ yìí:

Nínú àteàtẹ yìí a rí ‘Proto-Atlantic’ tí ó pín sí Àríwá àti Gunsu.

Apá gúúsù ilèilẹ̀ Nigeria ni a ti rí àwonàwọn tí wónwọ́n ń sosọ èdè yìí. Èdè náà ni a mòmọ̀ sí Defaka àti IjoIjọ. Jenewari àti Williamson (1989) ni wónwọ́n seṣe àgbékalèàgbékalẹ̀ àteàtẹ isálèisálẹ̀ yìí

Nínú àteàtẹ yìí, a rí ‘Proto-Ijoid’ tí ó pín sí Defaka ati IjoIjọ. IjoIjọ pín Ìlà-oòrùn àti ìwòìwọ̀ oòrùn.

Lábé ìlà-oòrùn ni a ti rí: NkoroNkọrọ, Ibani, Kalabari, Kirike (Okrika), Nembe ati Akaha(Akassa).

LábéLábẹ́ ìwòìwọ̀-oòrùn ni a ti rí : Izon, Biseni, Akita (Okordia), Oruma.

ÀwonÀwọn ènìyàn bíi ìdajì mílíònùmílíọ̀nù tí a bá pàdé ní ilèilẹ̀ Mali àti Burkina Faso ni wónwọ́n n sosọ èdè yìí.

Bendor-Samuel àti àwonàwọn ìyókù (1989) ni ó gbé àteàtẹ yìí kalèkalẹ̀.

Ínú àteàtẹ yìí, a rí ‘Proto Dogon’ ti o pín siṣi ìsòríìsọ̀rí mefamẹfa. ÀwonÀwọn ìsòríìsọ̀rí náà nìwònnìwọ̀n yìí

(b) Escarpment - Toro soosọọ, Tombaco soosọọ, Kamba soosọọ

(d) West - Dulerí dom, EjengeẸjẹngẹ dó

(eẹ) North Platean - Bondum dom. Dogul dom

(f) ÌsòríÌsọ̀rí kefàkẹfà ni Yanda dom, Oru yille àti Naya tegu.

Kru, Gur àti Adamawa-Ubangi ni àwonàwọn èkaẹ̀ka èdè tí a lè rí ní abéabẹ́ ìsòríìsọ̀rí ‘ARIWA VOLTA-CONGO’ bí ó tilètilẹ̀ jéjẹ́ wí pé àwonàwọn èdè yìí ti fónkáfọ́nká orílèorílẹ̀

OrílèOrílẹ̀-èdè Cote d’Ivoire àti Liberia ni a ti lè rí àwonàwọn ènìyàn tí wónwọ́n ń sosọ èdè yìí. Ó tó ènìyàn bíi mílíònùmílíọ̀nù kan sí méjì tí wónwọ́n ń sosọ èdè yìí. Tí a bá wo àteàtẹ ìsàlèìsàlẹ̀ yìí, a ó seṣe alábápàdé àwonàwọn èdè bíi Kuwaa, Tiegba, Seme àti béèbẹ́ẹ̀ béèbẹ́ẹ̀ lolọ lára orí èdè ‘Kru’.

Nínú àteàtẹ yìí a rí ‘Proto-Kru’ tí ó pín sí ìsòríìsọ̀rí métamẹ́ta. ÀwonÀwọn ìsòríìsọ̀rí náà nìwònnìwọ̀n yìí

(b) ÌwòÌwọ̀-oòrùn - Grebo complex, Guere complex, Bassa, Klao

(d) ÌsòríÌsọ̀rí kétakẹ́ta ni àwonàwọn bíi Kuwaa, Tiegba, Abrako, Seme.

Èdè yìí gbajú gbajà dáadáa àti wí pé òpòọ̀pọ̀ ènìyàn ni ó ń sosọ èdè yìí ní orílèorílẹ̀ ayé. A lè rí àwonàwọn ènìyàn tí wónwọ́n ń sosọ èdè náà ní orílèorílẹ̀ èdè bíi Cote d’Ivoire Ghana, Togo, Benin, Burkina Faso àti Nigeria. Ó tó èèyàn bíi mílíònùmílíọ̀nù márùn-ún ati àbàbòàbàbọ̀ tí wónwọ́n ń sosọ èdè yìí gégégẹ́gẹ́ bí Manessy 91978) ti seṣe ìwádìí rèrẹ̀.

Nínú àteàtẹ yìí a rí ‘Proto Gur’. Ní ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ pèpèpẹ̀pẹ̀ ó pín sí:- Ààrin gbùngbùn Proto; Kulango àti Loron (Proto-Gur); Viemo, Tyefo, Wara-Natioro, Baatonum, Win (Toussian).

Ààrin gbùngbùn Proto: eléyìí tún wà pín sí ìsòríìsọ̀rí meji pere: Àríwá àti Gúúsù.

LábéLábẹ́ àríwá, a rí : Kurumfe, Bwamu Buli-Konni, Ìlà-oòrùn Oti-Volta, IwòIwọ̀-oòrùn Oti Volta, Gurma, Yom-Nawdm.

LábéLábẹ́ gúúsù, a rí: Lobi àti Dyan, Kirma àti Tyurama, ÌwòÌwọ̀-oòrùn Gurunsi, ààrin gbùngbùn Guruusì àti Ìlà-oòrùn Guruusi, Dogose àti Gan.

Èdè tí ó gbòòrò ni èdè Adamawa-Ubangi. IpèkaIpẹ̀ka rèrẹ̀ bèrèbẹ̀rẹ̀ láti apá Gúsù-ÌwòÌwọ̀ oòrùn Nàìjíríà títí dé Àríwá-ÌwòÌwọ̀ oòrùn Sudan. ÀpapòÀpapọ̀ iye àwonàwọn tí ó ń sosọ èdè Adamawa tó mílíònùmílíọ̀nù kan àti ààbòààbọ̀-Crozier àti Blench (1992); Grimes (1996). MílíònùMílíọ̀nù méjì lé légbèrúnlẹ́gbẹ̀rún lónàlọ́nà òódúnrúnọ̀ọ́dúnrún ni Barreteau àti monino (1978) tókatọ́ka sí gégégẹ́gẹ́ bí àwonàwọn tó ń sosọ èdè Ubangi. Èyí túmòtúmọ̀ sí pé àpapòàpapọ̀ àwonàwọn tí ó ń sosọ èdè Adamawa-Ubangi ní ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ pèpèpẹ̀pẹ̀ jéjẹ́ mílíònùmílíọ̀nù mérindínmẹ́rindín ní egbàáẹgbàá lónàlọ́nà ogórùnọgọ́rùn-ún láì ka àwonàwọ̣n tí ó ń sosọ èdè Sango mómọ́ oọ.

Nínú àteàtẹ yìí a rí ‘Proto-Adamawa-Ubangi’ tí ó pín sí ònàọ̀nà méjì ní ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ àpeerèàpẹẹrẹ̀.

Adamawa - eléyìí tún pín sí àwonàwọn àwonàwọn ìsòríìsọ̀rí mìíràn bíi: Leko, Duru, Mumuye/Yendang ati Nimbari; Ubum, Bua, Kim, Day; Waja, Longuda, Jen, Bikwin, Yungur. Bákan náà ni a rí: Ba (Kwa), Kam, Fali.

Bennett ati Sterk (1977) pe ‘South Volta-Congo ni ààrin gbùngbùn àríwí Niger-Congo. AtótónuAtọ́tọ́nu wáyé nípa yíyapa tí ó wá yé láàrin Kwa àti Benue Congo nítorí pé wónwọ́n sún mómọ́ ara wonwọn pékípékípékípẹ́kí-Greenberg (1963). Pàápàá jùlojùlọ yíyapa láàrin èdè kwa, Gbe àti Benue –Congo: Bennett àti Sterk (1977) àti síse àtúnseàtúnṣe.

Kranse (1895) ni ó seṣe ìfihàn orúkoorúkọ ‘Kwa’ fún ayé. Bíi mílíònùmílíọ̀nù lónàlọ́nà ogún ni Grimes (1996) fi yé wa wí pé ó ń sosọ èdè náà. Greenbery (1963a) pín-in sí ìsòríìsọ̀rí méjomẹ́jọ, ó sì so àwonàwọn èdè ààrin gbùngbùn Togo popọ momọ ìsòríìsọ̀rí tirètirẹ̀. Stewart 1994 ni o seṣe àgbékalèàgbékalẹ̀ àteàtẹ ìsàlèìsàlẹ̀ yìí.

Nínú àteàtẹ yìí a rí ‘Proto-Kwa’ tí ó pín sí ìsòríìsọ̀rí méfàmẹ́fà ni ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ pèpèpẹ̀pẹ̀. ÀwonÀwọn ìsòríìsọ̀rí náà nìwònnìwọ̀n yìí:

(eẹ) Ka – Togo

ÒpòlopòỌ̀pọ̀lọpọ̀ àwonàwọn ìsòríìsọ̀rí wònyíwọ̀nyí ni o tún jéjẹ́ àtúnpín sí ìsòríìsọ̀rí mìíran bí àpeereàpẹẹrẹ :- Potou-Tano, Na-Togo, Ka-Togo, Gbe.

LábeLábẹ Potou ni a ti rí Ebríe àti Mbatto

Tano – eléyìí pín sí ìsòríìsọ̀rí mérinmẹ́rin.

(b) ÌwòÌwọ̀-oòrùn Tano: Abure, Eotilé

Ka-Togo ;- ÌsòríÌsọ̀rí eléyìí pín sí Avatime, Nyangbo-Tafi; Kposo, Ahlo, Bowiri (Ka-Togo); Kebu, Animere.

Gbe :- LábéLábẹ́ èyí ni a ti rí: Ewe ati Gen/Aja, Fon-Phla-Phera

ÈkaẸ̀ka méjì òtòòtòọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ ni èdè yìí ni: ÌwòÌwọ̀-oòrùn àti Ìlà oòrùn Benue-Congo. ÀwonÀwọn orílèorílẹ̀ èdè púpòpúpọ̀ ni ó ní àwonàwọn èèyàn tí wónwọ́n ń sosọ èdè yìí, ó sì sodo sí apá gúúsù ilèilẹ̀ Nigeria dáadáa. BéèBẹ́ẹ̀ náà ni ìlú bíi Cameroon, Congo, CAR, DRC, Tonzania, Uganda, Kenya, Mozambique, Angola, Rwanda, Burundi, Namibia, Zambia, Malawi, Zimbabwe, Gabon, Lesotho, Samalia àti àwonàwọn èdè yìí kalèkalẹ̀.

GégéGẹ́gẹ́ bí Grimes (1996) seṣe wádìí rèrẹ̀, èdè Yorùbá àti Igbo ni ó tóbi jùlojùlọ nínú èkaẹ̀ka èdè tí a pè ní Benue-Congo, ìsòríìsọ̀rí ìwòìwọ̀ oòrùn Benue-Congo ni ó sì pín àwonàwọn èdè wònyíwọ̀nyí sí.

ÀteÀtẹ náà nìyí.

Nínú àteàtẹ yìí a rí ‘Proto-Benue-Congo’ ti o pín sí ìsòríìsọ̀rí meji pàtàkì.

(a) ÌwòÌwọ̀ oòrùn Benue Congo

ÌwòÌwọ̀ oòrùn Benue Congo:- Ó pín sí YEAI (Yoruboid, Edoid, Akokoid, Igboid); Akpes; Ayere-Ahan; NOI (Nupoid, OkoỌkọ, Idomoid).

Ìlà oòrùn Benue Congo :- Ó pín sí ìsòríìsọ̀rí métamẹ́ta pàtó.

(a) Àárín gbùngbùn orílèorílẹ̀-èdè Nàìjíráà:- Ó pín sí: Kainji, Àríwá-ÌwòÌwọ̀ Plateane, Beromic, Àárín gbùngbùn Plateane, Ìlà-oòrùn Gúúsù Plateane, Tarok, Jukunoid.

(d) Bantoid-Cross:- LábéLábẹ́ èyí ni Bantoid ti yapa. Nígbà tí a sì rí Cross River ní abéabẹ́ Bantoid-Cross. Láti ara Cross River ni Bandi ti wá yapa. Nígbà tí a wá rí Delta-Cross lábélábẹ́ Cross River.

Ní ìparí, ó fihàn gbangba wí pé èdè Niger-Congo tóbi tààrà àti wí pé orílèorílẹ̀ èdè Áfíríkà ni ó pèkapẹ̀ka sí òpòọ̀pọ̀ nínú àwonàwọn èdè yìí ni ó gbalègbalẹ̀ lópòlopòlọ́pọ̀lọpọ̀ sùgbónṣùgbọ́n a rí lára wonwọn tí ìgbà ti férèfẹ́rẹ̀ tan lórí wonwọn. ÀwonÀwọn wònyíwọ̀nyí ni èdè mìíràn ti féfẹ́ máa gba saa momọ lowolọwọ ÀwonÀwọn ìdí bíi, òsèlúòṣèlú, ogun, òlàjú àti béèbẹ́ẹ̀ béèbẹ́ẹ̀ lolọ ni ó sì seṣe okùnfà èyí. Ní pàtàkì jùlojùlọ, gbogbo èdè yìí náà kókọ́ ni àwonàwọn LámèyítóLámèyítọ́ èdè fi ohùn seṣe òkanọ̀kan lé lórí lábélábẹ́ ìsòrí tí wónwọ́n wa sùgbónṣùgbọ́n òpòlopòọ̀pọ̀lọpọ̀ ni ‘ebí’‘ẹbí’ rerẹ fi ojú hàn gbangba.

Ní ìparí, òpòlopòọ̀pọ̀lọpọ̀ àwonàwọn òmòwéọ̀mọ̀wé ni wónwọ́n ti seṣe iséiṣẹ́ ìwádìí lórí rèrẹ̀ sùgbónṣùgbọ́n ààyè sì tún sí sílèsílẹ̀ fún àwonàwọn ìpéèrèìpẹ́ẹ̀rẹ̀ túlètúlẹ̀ láti seṣe iséiṣẹ́ ìwádìí àti lámèyítólámèyítọ́ lórí èkàẹ̀kà èdè Niger-Congo.