Ìṣèlú: Ìyàtọ̀ láàrin àwọn àtúnyẹ̀wò

Ní àwùjoàwùjọ Yorùbá, á ní àwonàwọn ònàọ̀nà ìsèlú tiwa tí ó dá wa yàtòyàtọ̀ sí èyàẹ̀yà tàbí ìran mìíràn. Kí àwonàwọn Òyìnbó tó dé ní àwa Yorùbá ti ni ètò ìsèlú tiwa tí ó fesèmúlèfẹsẹ̀múlẹ̀. Tí ó sì wà láàárin òpòọ̀pọ̀ àwonàwọn ènìyàn. YàtòYàtọ̀ sí tí àwonàwọn èyàẹ̀yà bí i ti ìgbò tí ó jéjẹ́ wí pé àjoròàjọrò ni wonwọn n fi ìjobaìjọba tiwontiwọn seṣe (acephalous) tàbí ti Hausa níbi tí àseàsẹ pípa wà lówólọ́wọ́ enìkanẹnìkan (centralization).

Ètò òsèlú Yorùbá bèrèbẹ̀rẹ̀ láti inú ilé. Eyi si fi ipá tí àwonàwọn òbí ń kò nínú ilé seṣe ìpìlèìpìlẹ̀ ètò òsèlú wa. Yorùbá bòbọ̀ wonwọn ní, “ilé là á tí kó èsóèsọ́ ròdé”.

Baba tí ó jéjẹ́ olórí ilé ni ó jéjẹ́ olùdarí àkókóàkọ́kọ́ nínú ètò ìsèlú wa. Gbogbo èkóẹ̀kọ́ tó yeyẹ fún omoọmọ láti inú ilé ni yóò ti bèrèbẹ̀rẹ̀ sí kókọ́ wonwọn. Bí i àwonàwọn èkóẹ̀kọ́ omolúàbíọmọlúàbí. Tí èdèàiyèdè bá selèsẹlẹ̀ nínú ile, bàbá ni yóò kókókọ́kọ́ parí rèrẹ̀. tí kò bá rí i yanjú ni yóò tó gbé e lolọ sí òdòọ̀dọ̀ mógàjímọ́gàjí agbo-ilé. Agbo-ilé ni ìdílé bíi mérinmẹ́rin lolọ sókè tó wà papòpapọ̀ ni ojú kan náà. WonWọn kó ilé wonwọn papòpapọ̀ ní ààrin kan náà. Tí mógàjí bá mòmọ̀ ónọ́n tì, ó di odoọdọ olóyè àdúgbò. Olóyè yìí ni ó wà lórí àdúgbò. Àdúgbò ni àwonàwọn agbo-ilé orísìírísìíoríṣìíríṣìí tí ó wà papòpapọ̀ ní ojúkan. A tún máa ń rí àwonàwọn Baálè ìletò pàápàá tí wónwọ́n jéjẹ́ asojú fún obaọba ìlú ní agbègbè wonwọn. ÀwonÀwọn ni òpáọ̀pá ìsàkóso abúlé yìí wà ní owóọwọ́ wonwọn. EjóẸjọ́ tí wonwọn kò bá rí ojúùtú sí ni wónwọ́n máa ń gbé lolọ sí odoọdọ obaọba ìlú. ObaỌba ni ó lágbára ju nínú àkàsòàkàsọ̀ ìsàkóso ilèilẹ̀ Yorùbá. ÀwonÀwọn Yorùbá ka àwonàwọn ObaỌba wonwọn sí òrìsaòrìṣa Ìdí nìyí tí wonwọn fí máa ń sosọ pé:

* Igba IrúmolèIrúmọlẹ̀ ojùkòtúu

* Igba IrúmolèIrúmọlẹ̀ ojùkòsì

ÒkanỌ̀kan tí ó lé nínú rèrẹ̀ tí ó fi jéjẹ́ òkànlénú tàbí òkànọ̀kàn-lé-ní-rinwó (401), àwonàwọn obaọba ni. WonWọn a ní.

== KÁBÌYÈSÍ ALÁSEALÁṢẸ. ÈKEJÌ ÒRÌSÀÒRÌṢÀ ==

ObaỌba yìí ní àwonàwọn ìjòyè tí wonwọn jojọ ń sèlúṣèlú. EjóẸjọ́ tí obaọba bá dá ni òpin. Ààfin obaọba ni ilé ejóẹjọ́ tó ga jù. ObaỌba a máa dájódájọ́ ikú. ObaỌba si le è gbésègbẹ́sẹ̀ lé ìyàwó tàbí ohun ìní elòmíìẹlòmíì. WónWọ́n a ní:

ObaỌba kì í mùjèmùjẹ̀

Ìyì ni obaọba ń fi orí bíbébíbẹ́ seṣe.

A rí àwonàwọn olóyè bí ìwàrèfà, ní òyóòyọ́ ni a ti ń pè wónwọ́n ní ÒyóỌ̀yọ́-mèsì. Ìjòyè méfàmẹ́fà tàbí méje ni wonwọn. ÀwonÀwọn ni afobajeafọbajẹ. A rí àwonàwọn ìjòyè àdúgbò tàbí abúlé pàápàá tí ó máa ń bá obaọba seṣe àpérò tàbí láti jábòjábọ̀ ìlosíwájúìlọsíwájú agbègbè wonwọn fún un.

A tún ń àwonàwọn èsóẹ̀ṣọ́ tí ó ń dáàbò bo obaọba àti ìlú. ÀwonÀwọn ni wonwọn ń kojú ogun. ÀwonÀwọn ni o n lolọ gba isakoleisakọlẹ fóbafọ́ba. A tún ní àwonàwọn onífá, Babaláwo àti béèbẹ́ẹ̀ béèbẹ́ẹ̀ lolọ.

Ètò òsèlú wa tí ó fesèfẹsẹ̀ múlèmúlẹ̀ yìí ni ó mú kí ó sòro fún àwonàwọn òyìnbóòyìnbọ́ láti gàba tààrà lórí wa (Indirect rule). ÀwonÀwọn obaọba àti ìjòyè wa náà ni wonwọn ń lò láti sèjobaṣèjọba lórí wa. Ó pèpẹ̀ díèdíẹ̀ kí wónwọ́n tó rí wa wowọ.