Sẹ̀mítíìkì: Ìyàtọ̀ láàrin àwọn àtúnyẹ̀wò

Semitic ni àwonàwọn ènìyàn ka ju ti o siṣi ye wonwọn jù síbèsíbẹ̀ àwonàwọn èdè kan wa ti wonwọn kò momọ rárá nipá siseṣiṣe arópò extant ati extinet kan. Semitic seṣe ipateipatẹ adoofaadọọfa lorisiirisi. Nípa ìsàkósoìṣàkóṣo ti ìbílèìbílẹ̀ wonwọn sùgbónṣùgbọ́n dosinidọsini kan àbòàbọ̀ lo wà lábélábẹ́ ìsàkósoìṣàkóṣo àwonàwọn Arabiki, sùgbónṣùgbọ́n àwonàwọn kan rò wípé ko ba ojú mu lati seṣe bebẹ.

ÀwonÀwọn Oludari kan gba pe Semitic a le ri orukoorukọ wonwọn ni àríwá ìlà Oòrùn, àríwá IwoIwọ Òòrun àti GusuGuṣu lábélábẹ́ ipin ekaẹka ìdílé kan sùgbónṣùgbọ́n aríyanjiyan wa lórí pe bóyá Arabiki wa ni ariwa ìlà Oòrun tàbí pèlúpẹ̀lú èkaẹ̀ka ìdílé GúsùGúṣù. Arákùnrin tí OrúkoOrúkọ rèrẹ̀ ń jejẹ Hetzron (1972: 15-16)5 seṣe àríyànjiyàn lórí ipò

(1) EkaẸka ìdílé àríwá ila Òòrun wa láti Akkadian, nítorí èdè to ti paré tó jéjẹ́ ayé òlàjú tó ti kojákọjá lolọ ti àwonàwọn Assyrians àti Babylonians nígbà to siṣi jejẹ pé Akkadian wà ní lílò fún nnkannǹkan bi OdúnỌdún meji milinionumiliniọnu títí di àkókò ayé jésù Hetzron pin àríwá ìwòìwọ̀ Oòrùn Semitiki si àringbùngbùn àti GúsùGúṣù àríwá siṣi èkaẹ̀ka. Ti àwonàwọn Ìsáájú dúró fún Aramaic ní àsìkòàṣìkò ìgbà ayé àtijóàtijọ́ ati tí ode òní orisiirisi Aramaic ni wónwọ́n ń soṣọ lati nnkannǹkan bí Centiuri mewamẹwa BC. SéyìnṢẹ́yìn. nnkannǹkan bì Centiuri méfàmẹ́fà séyìnsẹ́yìn àwonàwọn kirisitenikirisitẹni Aramaic nìkan ní ó jéjẹ́ èdè to gbalè nígbà náà bi ó tilètilẹ̀ jejẹ pé àwonàwọn èdè tí á ń soṣọ ni ìlètò ti tàn Kariaye ìwòìwọ̀ Òòrùn Aramaic /ma’lula(15) Turoyo (70) èdè tí á ń pe láàrín àwonàwọn OlùsoOlùṣo èdè ní Assyrian (200).

2. EkaẸka arìngbùngbùn GusuGuṣu ní èyà Canani tí a pín ti ó dúró fún èdè to tí paréparẹ́ legbelegbẹ èdè ìlà Òòrun gégégẹ́gẹ́ bi Phonecian ati (Biblical) Hebrew.

ÀwonÀwọn phonecian, ni tòótó wonwọn ń sòròsọ̀rọ̀ nipa Lebanon, nígbà to yá o ń tàn ká nípa gbígba Òmìnira, nígbà to ya ó di èdè àwonàwọn keteji (Carthage) níbi tí á tí momọ hàn-án bí puniki.

Èdè ìgbàlódé ti àwonàwọn Hébérù ń soṣọ ni Isrealis lo seṣe àtúnseàtúnṣe rerẹ (4, 510). Èdè tí àwonàwọn Ras Shamra àti Uguritic ń sosọ kàyéfì lo jéjẹ́. Èdè to ti pépẹ́ tí àwonàwọn Quran ń lò láti Centiuri kerinkẹrin AD, lo wà sùgbónṣùgbọ́n nígbà tó yá wónwọ́n padà síṣí tí Centiuri karun BC; sùgbónṣùgbọ́n síbèsíbẹ̀ wónwọ́n ko soṣọ mómọ́.

Loni Orísìírìsí ìpínlèìpínlẹ̀ Arábìkì tí wónwọ́n ń so ní tí gbogbogbo ní àrín ìlà Òòrùn àti àríwá adúláwòadúláwọ̀ Afíríkà. Ní Áfíríkà àwonàwọn èdè tó hàn gbegedé wonwọn siṣi pegedé Egyptian (42,500), hassaniya (2, 230), ti wonwọn ń soṣọ ní Mauritania àti díèdíẹ̀ lápá Mali Senegal àti Niger, Morocan (19,542); Shua (1,031), wonwọn ń soṣọ díèdíẹ̀ ní Chad, Cameroon, Nigeria Niger; Sudanese (16,000-19,000) ohun nìkan ni wónwọ́n ń sosọ ní Àríwá Sudan sùgbónṣùgbọ́n pèlúpẹ̀lú àwonàwọn OlùsoOlùṣọ èdè ni Egypt àti Eritrea; Algerian Colloquial (22,400), tì wónwọ́n ń sosọ Tunisia; àti Sulaimitoan (4,500) sùgbónṣùgbọ́n wónwọ́n ń soṣọ èdè yìí díèdíẹ̀ ní Libya àti Egypt.

Ó dá hàn yàtòyàtọ̀ síṣí èdáẹ̀dá òròọ̀rọ̀ aláwomoaláwomọ èdè oni ti Arabiki sùgbónṣùgbọ́n èdè Arabiki ní a ń lò fún èkóẹ̀kọ́ ÌsàkósoÌṣàkóṣo àti Ìgbòòrò ÌbánisòròÌbánisòrọ̀ bakan náà a ń lo gégégẹ́gẹ́ bi èdè kejì ó si jéjẹ́ èdè ìpìnlèìpìnlẹ̀ àkókoàkọ́kọ fún èdè Arábìkì.

ÌyàtòÌyàtọ̀ èdáẹ̀dá ÌgbédègbéyòÌgbẹ́dègbẹ́yọ̀ wúni lórí nítorípé àpèjúwe àkókóàkọ́kọ́ Ferguson (1959) Maltese (330) wonwọn ń sòròsọ̀rọ̀ nìpa ilè ti omi yíká ti Malta ati níbikíbi ohun ní ìpìlèìpìlẹ̀ èdá ti Àríwá Afíríkà Arabiki sùgbónṣùgbọ́n tí ó tí tàn ka láàrín àwonàwọn Italiàni.

(3) Sémítìkì to wa ní GusuGuṣu kún fún àwonàwọn Arabiki GusuGuṣu àti Ethic Semitic SùgbónṢùgbọ́n àwonàwọn ti télètẹ́lẹ̀ kún fún OrísìírísíOrísìíríṣí bi Hadrami Mineah Ontabanian ati Sebaean, Òhun nìkan ni a mòmọ̀ láti ìwòìwọ̀ Òòrùn GusuGuṣu Arábìkì àkosílèàkọsílè rè tí wà láti Centiuri méjoméjọ BC pèlúpẹ̀lú Arábìkì ti GusuGuṣu Soqotri (70), Mehri (77), Jibbali (25) àti Harsusi (700) SùgbónṢùgbọ́n ki i se gbogbo àwonàwọn Òmòwé to gboye nínú koko iseisẹ kan lo fara mòmọ̀.

Ethic-Semitic kún fún àwonàwọn ará Àríwá Eghiopic àti èkaẹ̀ka òròọ̀rọ̀ aláwòmóaláwòmọ́ àti Liturgical G I’ IZ Ùqre (683) àti Tigrinya (6, 060) àti Ethiopia tí ó wa ní èkaẹ̀ka GusuGuṣu to wa láàrin ita tì kò sí ní pínpín.

Amharic (20, 000) èdè Ethopia jejẹ tí gbogbo gbo ó wà lára ti télètẹ́lẹ̀ gégégẹ́gẹ́ bi Harari (26), O jé eniẹni ti ahónahọ́n rèrẹ̀ fanimórafanimọ́ra tí ó si jejẹ tí ìbìlèìbìlẹ̀ siṣi gbogbo ìlú Harari gbogbo àwonàwọn egbéẹgbẹ́ atòdefimòatòdefimọ̀ gbárajogbárajọ pèlúpẹ̀lú àwonàwọn ará Àrìwá tí Gurage l’orisiirisi gégégẹ́gẹ́ bí Soddo (104) yàtòyàtọ̀ si tí àringbùngbùn tí ìwòìwọ̀ Òòrùn pèlúpẹ̀lú Chaha, Masqan, e.t.c. tí wónwọ́n jejẹ sòròsòròsọ̀rọ̀sọ̀rọ̀ (1,856) Orísìírírìsí nnkannǹkan tí Gurage fi kun ni silti (493) a siṣi seṣe àpínsowoó rèrẹ̀ siṣi egbéẹgbé èyí ti o wa láàrín. Ó seṣe pàtàkì kí á ka “Gurage” ká á siṣi fi hàn gégégẹ́gẹ́ bi èdè kan.