Sínńtààsì Èdè Aafíríka: Ìyàtọ̀ láàrin àwọn àtúnyẹ̀wò

John R. Watters túmòtúmọ̀ sínńtààsì sí bí ìró àti òròọ̀rọ̀ se ń so papòpapọ̀ di gbólóhùn, àti bí àwonàwọn ìsòríìsọ̀rí kòòkankọ̀ọ̀kan se hun ara wonwọn papòpapọ̀ ní ìpele, ìpele di gbólóhùn.

Gbogbo èdè ni wónwọ́n ní ju ònàọ̀nà kan lolọ ti wonwọn ń gba hun òròọ̀rọ̀ wonwọn. tí a bá ń kokọ nípa èdè kan, àfojúsùn wa ni láti se àfìwé ìdí tí ìhun wonwọn fi pé orísìírísìí. Ní ilèilẹ̀ Afirika, ó féèfẹ́ẹ̀ jéjẹ́ pé gbogbo èdè ni wonwọn ń lo Olùwà, àbò àti òròọ̀rọ̀ ìseìṣe.

(SENTENCES WITH SINGLE CLAUSES) GBÓLÓHÙN ALÁWÈALÁWẸ̀ KAN.

Ètò òròọ̀rọ̀ (Word categories) ÀwonÀwọn òròọ̀rọ̀ tí a máa ń tò pòpọ̀ di gbólóhùn ni OR, IS, AponleApọnle, Eyan àti Atókùn. Iwájú òròọ̀rọ̀ orúkoorúkọ ni atókùnatọ́kùn máa ń wà Post Position máa ń wa léyìnlẹ́yìn òròọ̀rọ̀ orúkoorúkọ.

Nínú èdè Afirika, OR ati Is se iyebíye. ÀwonÀwọn èdè Africa máa ń lo Is dáadáa ju àwonàwọn èdè GèésìGẹ̀ẹ́sì àti èdè àwonàwọn European.

Fún àpeereàpẹẹrẹ:

ÒròỌ̀rọ̀ Ise ni wónwọ́n lo red fún nínú gbólóhùn yìí.

ÈwèẸ̀wẹ̀, a lè lo oroọrọ ìseìṣe ní ibi tí àwonàwọn elédè GèésìGẹ̀ẹ́sì bá ti ń lo àpónléàpọ́nlé (e.g. frequently, not yet, still, again) ati òròọ̀rọ̀ àsopòàsopọ̀

(i) Ó tún ń lolọ. He is going again.

ÀwonÀwọn Èdè Africa kò ní Atókà púpòpúpọ̀ bí Europeans. Èdè Afíríka jéjẹ́ èdè olóhùn, èyí ni a sì fi máa ń dá wonwọn mòmọ̀ yàtòyàtọ̀.

Gbólóhùn oní pónónnapọ́nónna (Simple Sentence)

ÀwonÀwọn wònyíwọ̀nyí: Subject (s) verb (v) obuject (o) ni a máa ń lò láti sàlàyé gbólóhùn

Svo ni o gbajúmògbajúmọ̀ ní ilèilẹ̀ Afroasiatic àti ní Niger-Congo yàtòyàtọ̀ sí Mande, Senufo àti Ijo, Ní ilè Khoisan – Khoe náà yàtòyàtọ̀ fún àpeereàpẹẹrẹ:

Nínú àwonàwọn èdè wònyíwọ̀nyí:

- Bari, Eastern Nilotic, Nilo – Saharan, S V O Adv ló gbajúmògbajúmọ̀.

Ìkejì tí ó tùn gbajúmògbajúmọ̀ ní ilèilẹ̀ Afirika ni SOV. A lè rí i ní

Kile ù kùni pwopwọ

ÌketaÌkẹta ni VSO, òhun kò gbajúmògbajúmọ̀ ní ilè Afirika. A máa ń rí i ní Berber Chadic ni Afroasiatic, Nilotic Surmic ní ilèilẹ̀ Eastern Sudamic. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

Nínú àwonàwọn èdè tí ń lo V S O àbòàbọ̀ kìíní àti ìkejì máa ń tèlétẹ̀lé Is á wá fùn wa ní VSOO Turkana bí àpeereàpẹẹrẹ:

“X” yìí dùró fún ìkan lára àwonàwọn àfìkún. Àfikún (adujunct) ni

ÀwonÀwọn èdè SOV lè lo SOVX fun afikun (adjuncts) bí a se ríi ní Menade, pèlúpẹ̀lú atókúnatọ́kún Instrumental prepositional a bó a ti o túmòtúmọ̀ sí with a knife.

Gbólóhùn ÀseÀsẹ àti ìbèèrè (commands and questions) Ohun métamẹ́ta ni a máa

gbé yèwò. Èyí ibeere ni tàbí béèbẹ́ẹ̀ kokọ (i) (Yes or no question) (2) Information word question (3) Indirect question.

Nínú èdè Africa Yes/no question most commonly involve only a question marker or morpheme at the end or the beginning of the sentences. Nínú èdè Africa ìbéèrè oní beenibẹẹni tàbí béèkóbẹ́ẹ̀kọ́ máa ń ni àmì ìbéèrè ní ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ tàbí ìparí

Linda is typical of many Niger-Congo and other langs, that use a question marker at the edge of the sentence. Linden i Ogidi nínú àwonàwọn Niger Congo ti o n lo ìbéèrè alámì ni opìn gbólóhùn.

Nínú èdè bíi silte wónwọ́n máa ń lo ohùn gbigbe sókè ní ìparí gbólóhùn, á lè lò ó gégégẹ́gẹ́ bíi yes/no question. Fun àpeereàpẹẹrẹ:

Ohùn àwonàwọn èdè wónyíwọ́nyí: Wande, Gur àti Kwa máa ń lolọ sí ilèilẹ̀ ni.

Nínú èdè àwonàwọn konni, Gur ní ilè Ghana, vowel or nasal is lengthened and has a slow fall in pitch. Èyí túmòtúmọ̀ sí pé nínú èdè Konni fáwèlìfáwẹ̀lì tàbí aránmúpè wonwọn máa ń falèfalẹ̀.

ÀpeereÀpẹẹrẹ nì díè saabú-u

go to Accra? Nínú èdè GèésìGẹ̀ẹ́sì tí a bá dáhùn béènibẹ́ẹ̀ni, ohun tí à ń sosọ ni pé ò lolọ sí Accra. Ìdàkejì rèrẹ̀ ni ó tònàtọ̀nà ní ilèilẹ̀ Africa.

SùgbónṢùgbọ́n ní ilèilẹ̀: Ejagbam, Ekoid Bant

(b) nńnnńǹ, (ń-kà-ji) Yes, (I didn’t go)

Twó different kinds of negation should be distinguishes. TúmòTúmọ̀ sí pé orísìí àyísódì méjì ni a máa gbé yèwò. ÀkókóÀkọ́kọ́, A lè yí gbogbo gbólóhùn sí òdì. Ìkejì, ó sì lè jéjẹ́ àpólà kan nínú gbólóhùn bí àpólà orukoorukọ ni a máa yí sódì.

ÒnàỌ̀nà tí ó gbajúmògbajúmọ̀ tí wónwọ́n fi máa ń yi gbólóhùn sódì ni síse àtúnroàtúnrọ àwonàwọn òròọ̀rọ̀ ìse. A yi kúrò ni ipò ìseìṣe lolọ sí ìse aláyìísódì. Gbogbo ileilẹ Benue-Congo ni wonwọn tí máa ń lò ó. Fún àpeereàpẹẹrẹ.

Compound and complex sentences (Gbólóhùn olópòọlọ́pọ̀ awéawẹ́)

Compound sentewes-ni síse awéawẹ́ méjì tàbí jù béèbẹ́ẹ̀ lolọ pòpọ̀, ó máa ń jéjẹ́ odidi awéawẹ́ àti àfaraheàfarahẹ.

Àfojúsùn jéjẹ́ ohun pàtàkì tàbí information abénúabẹ́nú nínú gbólóhùn. Ó jéjẹ́ ohun ti olùsoolùsọ gbà pé OùgbóOùgbọ́ kò gbodògbọdọ̀ bá òun sosọ. Èdè Africa máa ń lo ohùn nígbà mìíràn. SùgbónṢùgbọ́n ohun ti wónwọ́n sabàá máa ń lò ni (i) yíyí padà kúrò ni òròọ̀rọ̀ ìse tàbí kí wónwọ́n lo AUX àsèrànwóàsèrànwọ́ ìseìṣe (2) use of special words (particles) (3) use of cleft-types constructions fún àpeereàpẹẹrẹ nínú èdè Ejaghan.

(b) Fú kí momọ nyiףּ no á kí-bé

(c) Fù kí momọ nyiףּ á kí-bé no

ÀwonÀwọn èdè mìíràn lè lo àpepòàpepọ̀ verb changes and particles, gégégẹ́gẹ́ bí ó ti hàn nínú èdè Vute.