African trypanosomiasis tàbí àrùn oorun àsùnjù[1] jẹ́ àrùn kòkòrò ajọ̀fẹ́ lára àwọn ènìyàn àti àwọn ẹranko mìíràn. A má a wáyé nípasẹ̀ kòkòrò àrùn ajọ̀fẹ́ tí ó jẹ́ ara oríṣi ìpín ẹranko tí a npè ní Trypanosoma brucei.[2] Àwọn oríṣi méjì ni ó má a nkó àrùn bá ènìyàn, Trypanosoma brucei gambiense (T.b.g) àti Trypanosoma brucei rhodesiense (T.b.r.).[1] T.b.g ni ó má a nfa méjìdínlógún nínú ọgọrun ìṣẹ̀lẹ̀ àrùn náà tí a ti rí rí.[1] Bí eṣinṣin tí ńmú ni sun oorun àsùnjù tí a ńpè ní eṣinṣin tsetse, èyí tí ó ti ní àrùn náà lára tẹ́lẹ̀ rí bá gé ni jẹ ni títàn káàkiri àwọn oríṣi méjèèjì kòkòrò àrùn ajọ̀fẹ́ náà má a ńwáyé, èyí sì wọ́pọ̀ ní àwọn ìgbèríko.[1]

Àrùn oorun àsùnjù
Àrùn oorun àsùnjùÀwọn oríṣiríṣi Trypanosoma nínú Ẹ̀jẹ̀ fún àyẹ̀wò
Àrùn oorun àsùnjùÀwọn oríṣiríṣi Trypanosoma nínú Ẹ̀jẹ̀ fún àyẹ̀wò
Àwọn oríṣiríṣi Trypanosoma nínú Ẹ̀jẹ̀ fún àyẹ̀wò
Ìpínsọ́wọ̀ àti àwọn òkunfà ìta
ICD/CIM-10B56. B56.
ICD/CIM-9086.5 086.5
DiseasesDB29277
MedlinePlus001362

Ní ìbẹ̀rẹ̀, ní ipele èkíní nínú àrùn náà, ibà, orí-fífọ́, ara-yíyún, àti ìrora oríìké-ara a má a wáyé.[1] Èyí a má a bẹ̀rẹ̀ lẹ́yìn ọ̀sẹ̀ kan sí mẹta tí eṣinṣin náà bá ti gé ni jẹ.[3] Lẹ́yìn ọ̀sẹ̀ díẹ̀ sí oṣù díẹ̀, ipele kejì a má a bẹ̀rẹ̀ pẹ̀lú àìmọ ohun tí ènìyàn ńṣe mọ́, àìlèronú bí ó ti tọ́, àìlègbé ọwọ́ tàbí ẹsẹ̀, àti àìrí oorun sùn.[1][3] A má a ńṣe ìdánimọ̀ oríṣi àìsàn náà nípa wíwá kòkòrò àrùn ajọ̀fẹ́ náà nínú ẹ̀jẹ̀ tí a pèsè fún àbẹ̀wò tàbí nínú omi-ara tí a gbà láti àwọn oríìké-ara.[3] A má a ń nílò láti fa omi jáde láti inú ọ̀pá-ẹ̀yìn láti lè mọ ìyàtọ̀ laarin ipele èkíní àti èkejì àrùn náà.[3]

Láti dènà bíburújù àrùn náà, a nílò láti ṣe àyẹ̀wò gbogbo àwọn ènìyàn tó wà lábẹ́ ewu níní àrùn náà nípasẹ̀ àyẹ̀wò ẹ̀jẹ̀ fún kòkòrò àrùn ajọ̀fẹ́ T.b.g.[1] Ìtọ́jú a má a rọrùn síi nígbàtí a bá ṣàkíyèsi àrùn náà lásìkò àti ṣáájú àkókò tí àwọn ààmì àìsàn iṣan ara yóò bẹ̀rẹ̀ sí farahàn.[1] A má a ńṣe ìtọ́jú ipele èkíní pẹ̀lú àwọn egbògi tí a ńpè ní pentamidine tàbí suramin.[1] Ìtọ́jú ipele kejì a má a wáyé nípasẹ̀ egbògi tí a ńpe ní eflornithine tàbí àdàpọ̀ nifurtimox àti eflornithine fún T.b.g.[3] Bí o tilẹ̀ jẹ́ pé melarsoprol a má a ṣiṣẹ́ fún méjèèjì, a má a ńsába lòó fún T.b.r. nítorí àwọn ipa mìíràn tí egbògi náà má a ń ní lára ènìyàn.[1]

Àrùn náà a má a wáyé láti ìgbà dé ìgbà ní àwọn agbègbè tí ó wà ní Gúsù Aginjù Sahara ní Afrika, níbití àwọn ènìyàn tí ó wà lábẹ́ ewu ti pọ̀ tó àádọ́rin mílíọ̀nù (70 million) ní orílẹ̀-èdè mẹ́rìndílógójì.[4] Ní ọdún 2010 ó fa ikú àwọn ènìyàn tí ó tó 9,000, èyí tí ó wálẹ̀ láti iye ènìyàn tí ó tó 34,000 ní ọdún 1990.[5] Àwọn ènìyàn tí ó tó 30,000 ni ó ní àrùn náà báyìí, pẹ̀lú àkóràn 7000 titun ní ọdún 2012.[1] Iye tí ó ju ìwọ̀n ọgọsan nínú ọgọrun (80%) lọ lára àwọn ènìyàn wọ̀nyí ni wọ́n wà ní Orílẹ̀-èdè Olómìnira ti Kongo.[1] Oríṣi mẹta àjàkálẹ̀ àrùn náà ni ó ti wáyé láìpẹ́: ọ̀kan láti ọdún 1896 sí 1906 ní orílẹ̀-èdè Uganda àti Adágùn omi Kongo nìkan, àti méjì ní ọdún 1920 àti 1970 ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn orílẹ̀-èdè Afrika mìíràn.[1] Àwọn ẹranko mìíràn gẹ́gẹ́ bíi maalu, lè kó àrùn náà, kí wọ́n sì ní àkóràn àìsàn náà.[1]

References

àtúnṣe
  1. 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 1.13 WHO Media centre (June 2013). Fact sheet N°259: Trypanosomiasis, Human African (sleeping sickness). http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs259/en/. 
  2. Àdàkọ:MedlinePlusEncyclopedia
  3. 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 Kennedy, PG (2013 Feb). "Clinical features, diagnosis, and treatment of human African trypanosomiasis (sleeping sickness).". Lancet neurology 12 (2): 186-94. PMID 23260189. 
  4. Simarro PP, Cecchi G, Franco JR, Paone M, Diarra A, Ruiz-Postigo JA, Fèvre EM, Mattioli RC, Jannin JG (2012). "Estimating and Mapping the Population at Risk of Sleeping Sickness". PLoS Negl Trop Dis 6 (10): e1859. doi:10.1371/journal.pntd.0001859. 
  5. Lozano, R (Dec 15, 2012). "Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010.". Lancet 380 (9859): 2095–128. doi:10.1016/S0140-6736(12)61728-0. PMID 23245604.