Èdè Esan
Esan jẹ́ èdè alohùn ti Edoid ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Wọ́n ń ṣe àgbẹ́jáde àwọn ìwé atúnmọ̀ èdè ti Esan lọ́wọ́ lọ́wọ́. Oríṣiríṣi ẹ̀ka èdè Esan ló wà, bíi Ogwa, Ẹkpoma (Ekuma), Ebhossa (Ewossa), Ewohimi, Ewu, Ewatto, Ebelle, Igueben, Irrua, Ohordua, Uromi, Uzea, Ubiaja àti Ugboha.[1]
| Esan | |
|---|---|
| Ishan | |
| Sísọ ní | Nigeria |
| Ọjọ́ ìdásílẹ̀ | 2022 |
| Ẹ̀yà | Esan people |
| Èdè ìbátan | Niger-Kóngò
|
| Àwọn àmìọ̀rọ̀ èdè | |
| ISO 639-3 | ish |
Àwọn ẹ̀ka èdè
àtúnṣeÈyí ni àwọn ẹ̀ka èdè ti Esan, tí Osiruemu (2010) ṣàkójọ:[2]
| Orúkọ tó gbajúmọ̀ | Orúkọ èdè ní Esan | Agbègbè tí wọ́n ti ń sọ ọ́ | Agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ |
|---|---|---|---|
| Ekpoma Iruekpen | Ekuma Iruekpen | Akahia, Ayetoro, Egoro, Amede, Eguare, Egoro Eko, Oikhena, Idoa, Igor, Izogen, Uhiele, Ujeme, Ukpenu, Urohi, idumebo, ihumudumu | Esan West |
| Ewatto | Ebhoato | Okhuesan, Emu, Okhuedua | Esan South East |
| Igueben | Igueben | Ebele, Uzebu, Uhe, Ebhosa, Ekpon | Igueben |
| Ilushi | Ilushi | Oria, Onogholo, Uzea, Ugboha | Esan South East |
| Irrua | Uruwa | Egua Ojirua, Atwagbo, Isugbenu, Usenu, Uwesan, Ugbohare, Ibori, Edenu, Ibhiolulu, Opoji | Esan Central |
| Ogwa Ujogba | Ogua Ugiogba | Ujogba, Amahor, Ugun | Esan West |
| Ohordua | Okhuedua | Ohordua, Ewohimi | Esan South East |
| Ubiaja | Ubiaza | Eguare, Kpaja, Udakpa | Esan South East |
| Udo | Udo | Udo, Ekpon, Ekekhen | Igueben |
| Ugbegun | Ugbegun | Ugbegun, Ugbegun Ebodin, Ekekhen, Ewossa, Ujabhole, Ugbelor | Esan Central |
| Ugboha | Owaha | Emu, Oria, Ilushi | Esan South East |
| Uromi | Urhomwun | Uzea, Obeidun, Ivue, Ibhiolulu, Awo, Amendokhen, Ebulen, Ekomado, Uwesan | Esan North East |
Ìlò
àtúnṣeÀwọn ènìyàn láti ìlú Uromi, Irrua àti Ewu máa ń sọ èdè tó yàtọ̀ sí ti Esan, ìyẹn tí a bá fi wọ́n wé àwọn ará Uzea, bó tilẹ̀ jẹ́ pé ìtàn fi yé wa pé àwọn ará Uromi àti Uzea ní ìbátan kan náà.[3] Àwọn ìyàtọ̀ nínú èdè àti sípẹ́lì ọ̀rọ̀ wọ́pọ̀ nínú èdè Esan. Ọ̀pọ̀ àwọn ìpàdé àwọn lọ́balọ́ba máa ń wáyé ní èdè Gẹ̀ẹ́sì. Àmọ́ wọ́n kéde rẹ̀ pé èdè Esan ṣe pàtàkì gan-an. Wọ́n máa ń kọ́ èdè yìí káàkiri àwọn ilé-ìwé tó wà ní ilẹ̀ Ẹsan, wọ́n sì máa ń lò ó ní orí rédíò àti orí ẹ̀rọ-amóhùnmáwòrán. [4]
Àwọn orúkọ tó wọ́pọ̀
àtúnṣeÀwọn onímọ̀ èdè tí ṣàkíyèsí pé ọ̀rọ̀ yìí ‘gbe’ ló ní ìlò tó pọ̀ jù lọ nínú èdè Esan, tó sì ní tó ìlò mẹ́rìndínláàádọ́rin (76), àti ìtumọ̀ nínú ìwé atúmọ̀ èdè. Àwọn orúkọ tó ní àwọn àfòmọ́ ìbẹ̀rẹ̀ bíi Ọsẹ; Ẹhi, Ẹhiz tàbí Ẹhis; àti Okoh (fún ọkùnrin), Okhuo (fún obìnrin) ló wọ́pọ̀ jù lọ nínú èdè Ẹsan. Àpẹẹrẹ ni Ehizefe, Ẹhizọkhae, Ẹhizojie, Ẹhinọmẹn, Ẹhimanre, Ẹhizẹle, Ẹhimẹn, Ẹhikhayimẹntor, Ẹhikhayimẹnle, Ẹhijantor,Ehicheoya,Emiator àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.; Ọsẹmundiamẹn, Ọsẹmhẹngbe, etc.; Okosun, Okojie, Okodugha, Okoemu, Okouromi,Okoukoni, Okougbo, Okoepkẹn, Okoror, Okouruwa, Oriaifo etc. Sí àwọn orúkọ bíi Oko-, 'Ọm-' wọ́n máa ṣe àfikún àfòmọ́ ẹ̀yìn sí wọn. Bí àpẹẹrẹ, Ọmosun, Ọmuromi, àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.
Àwọn álífábẹ́ẹ̀tì
àtúnṣeEsan máa ń lo oríṣiríṣi álífábẹ́ẹ̀tì, àmọ́ ti ilẹ̀ Róòmù ló wọ́pọ̀ jù, ó sì ní álífábẹ́ẹ̀tì márùndínlógún, àwọn ni:
a, b, d, e, ẹ, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, ọ, p, r, s, t, u, v, w, y, z.
Àwọn dáyágíráàfù náà jẹ́ mẹ́wàá nínú èdè náà, àwọn ni:
bh, gb, gh, kh, kp, kw (wọn ò kì í fi bẹ́ẹ̀ lò ó), mh, nw, ny, sh.
Àwọn ìtọ́kasí
àtúnṣe- ↑ "Welcome To Esanland Edo state Nigeria". www.edoworld.net. Retrieved 2020-12-19.
- ↑ Osiruemu, Evarista. 2010. A structural dialectology of Esan. Doctoral dissertation, University of Ibadan.
- ↑ Aluede, Charles O.; Bello, Abayomi O. (2016-08-02). "Amojo Amen-Niyeye: a study in Esan minstrels". EJOTMAS: Ekpoma Journal of Theatre and Media Arts 5 (1–2). doi:10.4314/ejotmas.v5i1-2.7. ISSN 2449-1179.
- ↑ Nardini, Robert (2000-04-01). "Op-Ed-Opinions and Editorials-Johannes Gutenberg, Publishing Chaos and Ebooks". Against the Grain 12 (2). doi:10.7771/2380-176x.3064. ISSN 2380-176X.