Ìyísódì nínú Ẹ̀ka-èdè Ìkálẹ̀: Ìyàtọ̀ láàrin àwọn àtúnyẹ̀wò

[[ÌYÍSÓDÌ NÍNÚ ÈKAẸ̀KA-ÈDÈ ÌKÁLÈÌKÁLẸ̀]]

GégéGẹ́gẹ́ bí ìyísódì seṣe n jejẹ yoyọ nínu YA, ÌkálèÌkálẹ̀, tíí seṣe òkanọ̀kan lára àwonàwọn èka-ède Yorùbá, máa n seṣe àmúlò orísirísioríṣiríṣi wúnrènwúnrẹ̀n láti fi ìyísódì hàn. Ìyísódì lè jejẹ yoyọ nínú eyoẹyọ òròọ̀rọ̀ kan, ó sì tún lè jejẹ yoyọ nínu ìhun gbólóhùn kan. SíseṢíṣe àfihàn àwonàwọn ònàọ̀nà lórísirísilóríṣiríṣi tí ìyísódì máa n gbà wáyé nínu èkaẹ̀ka-èdè ÌkálèÌkálẹ̀ gan-an ló jejẹ wá lógún nínu iséiṣẹ́ yìí.

Ìyísódì EyoẸyọ ÒròỌ̀rọ̀

Àkíyèsí fí hàn pé irúféirúfẹ́ òròọ̀rọ̀ méjì ló wà: òròọ̀rọ̀ ìpìlèìpìlẹ̀ (èyí ti a kò sèdáṣẹ̀dá) àti òròọ̀rọ̀ asèdáaṣẹ̀dá. ÀwonÀwọn òròọ̀rọ̀ ìpìlèìpìlẹ̀ kan wà tó jéjẹ́ wí pé wónwọ́n ní ìtumòìtumọ̀ ìyísódì nínú. IrúféIrúfẹ́ òròọ̀rọ̀ ìpìlèìpìlẹ̀ béèbẹ́ẹ̀ ni rárá. Rárá jéjẹ́ òdi béèbẹ́ẹ̀ ni. Ó máa n dúró gégégẹ́gẹ́ bíi ìdáhùn gbólóhùn ìbéère

21 (a) (i) SéṢé Adé wúlí? (ii) SéṢé Adé wálé?

A ó seṣe àkíyèsí wí pé rárá jéjẹ́ eyoẹyọ òròọ̀rọ̀ kan tó n siséṣiṣé gbólóhùn òdì.

Tí a kò bá fé lo rárá fún ìdáhùn (21a), a lè sosọ wí pé:

IrúféIrúfẹ́ òròọ̀rọ̀ kejì ni òròọ̀rọ̀ asèdáaṣẹ̀dá. ÀwonÀwọn yìí ni òròọ̀rọ̀ tí a sèdáṣẹ̀dá tí wónwọ́n sì n fún wa ní òye ìyísódì. A pé àwonàwọn òròọ̀rọ̀ yìí ní òròọ̀rọ̀ asèdáaṣẹ̀dá, nítorí pé wonwọn kì í seṣe òròọ̀rọ̀ oní-mófíìmùmọ́fíìmù kan. Tí a bá féfẹ́ sèdáṣẹ̀dá àwonàwọn òròọ̀rọ̀ yìí, a máa n lo mófíìmùmọ́fíìmù ìsèdáìsẹ̀dá mómọ́ òròọ̀rọ̀ ìpìlè, èyí tó jéjẹ́ pé òròọ̀rọ̀-ìseìṣe ló máa n jejẹ; àkànpòàkànpọ̀ àwonàwọn méjéèjì máa n yoríyọrí sí òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

(b) (i) àì- + gbóngbọ́n àìgbónàìgbọ́n (ii) àì- + gbóngbọ́n àìgbónàìgbọ́n

(c) (i) àì - + jeunjẹun àìjeunàìjẹun (ii) àì - + jeunjẹun àìjeunàìjẹun

A seṣe àkíyèsí pé mófíìmùmọ́fíìmù ìsèdáìṣẹ̀dá àì- náà ni YA máa n lolọ láti fi yi òròọ̀rọ̀-ìseìṣe sódì.

Ìyísódì FónránFọ́nrán Ìhun Nínu Gbólóhùn Àkíyèsí AlátenumóAlátẹnumọ́

Bí a bá féfẹ́ sèdáṣẹ̀dá gbólóhùn àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́, fónránfọ́nrán ìhun tí a bá féfẹ́ pe àkíyèsí sí ni a ó gbé sí iwájú gbólóhùn ìpìlèìpìlẹ̀. ÒnàỌ̀nà tí à n gbà seṣe èyí ni pé a ó fi èrúnẹ̀rún ní sí èyìn fónránfọ́nrán ìhun náà tí a féfẹ́ pe àkíyèsí sí. ÀwonÀwọn fónránfọ́nrán ìhun tí a lè seṣe béèbẹ́ẹ̀ gbé sí iwájú ni: òlùwà, àbòàbọ̀, kókó gbólóhùn, èyánẹ̀yán, àpólà-atókùnatọ́kùn. ÀwonÀwọn fónránfọ́nrán ìhun tí a lè pe àkíyèsí sí yìí ni a lè yí sódì. A ó seṣe àgbéyèwòàgbéyẹ̀wò wonwọn ní òkòòkanọ̀kọ̀ọ̀kan.

Bí ó seṣe jéjẹ́ wí pé a lè pe àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ sí olùwà nínu gbólóhùn, béèbẹ́ẹ̀ náà ni a lè seṣe ìyísódì fún un. Ée seṣe ni wúnrènwúnrẹ̀n tí EIẸI máa n lò fún ìyísódì Olùwà nínu gbólóhùn àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́. SùgbónSùgbọ́n nínu YA, ònàọ̀nà méjì ni a lè gbà seṣe ìyísódì fónránfọ́nrán ìhun tí a pepẹ àkíyèsí sí. A lè lo atóka ìyísódì kókọ́ tàbí kì í se. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

(b)(i) Ée seṣe àwa (ii) Àwa kókọ́

kì í seṣe àwa.

24 (a)(i) Olú ò ó lolọ rín (ii) Olú ni ó lolọ

(b)(i) Ée seṣe Olú ò ó lolọ (ii) Olú kókọ́ ni ó lolọ

Kì í seṣe Olú ni ó lolọ

25 (a)(i) OmànỌmàn pupa ò ó hun rín (ii) OmoỌmọ pupa ni ó sùn

(b)(ii) Ée seṣe omoọmọ pupa ò ó hùn (ii) OmoỌmọ pupa kókọ́ ni ó sùn

Kì í seṣe omoọmọ pupa ni ó sùn

A seṣe àkíyèsí pé rín ni atókaatọ́ka àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ nínu EIẸI. Tí a bá sì ti seṣe ìyisódì fónránfọ́nrán ìhun tí a pe àkíyèsí sí, atókaatọ́ka àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ náà kì í jejẹ yoyọ mómọ́.

Ìyísódì ÀbòÀbọ̀

Pípe àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ sí àbòàbọ̀ nínu gbólóhùn fara jojọ ìgbésèìgbésẹ̀ ti Olùwà. ÌyàtòÌyàtọ̀ tó kàn wà níbè ni pé tí a bá ti gbé àbòàbọ̀ síwájú, ààye rèrẹ̀ yóò sófo.

Tí a bá fefẹ seṣe ìyísódì àbòàbọ̀ inú gbólóhùn, ée seṣe náà ni wúnrènwúnrẹ̀n tí EIẸI máa n lò. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

(b) (i) Ée seṣe Adé Olú nà (ii) Adé kókọ́ ni Olú nà

kì í seṣe Adé ni Olú nà

27 (a) (i) Kítà á pa eranẹran (ii) Ajá pa eranẹran

(b) (i) Ée seṣe eranẹran kítà á pa (ii) EranẸran kòkọ̀ ni ajá pa

Kì í seṣe eranẹran ni ajá pa

Tí a bá féfẹ́ pe àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ sí kókó gbólóhùn, a máa n seṣe àpètúnpè elébeẹlẹ́bẹ fún òròọ̀rọ̀-ìseìṣe. Bí a seṣe n seṣe èyí ni pé a ó seṣe àpètúnpè kónsónántìkọ́nsónántì àkókóàkọ́kọ́ ti òròọ̀rọ̀-ìseìṣe náà kí a tó wá fi fáwèlìfáwẹ̀lì /i/ Olóhùn òkè sí ààrin kónsónántìkọ́nsónántì méjéèjì. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

29 (a) (i) ÌyábòÌyábọ̀ fofọ ofòọfọ̀ núènnúẹ̀n (ii) ÌyábòÌyábọ̀ sosọ òròọ̀rọ̀ mìíràn

(b) (i) FífòFífọ̀ ÌyábòÌyábọ̀ fofọ ofòọfọ̀ múènmúẹ̀n rín (ii) SísoSísọ ni Ìyábò sosọ òròọ̀rọ̀

30 (i) Ée seṣe rírà bàbá ra bàtà (ii) Rírà kókọ́ ni bàbá ra bàtà

Kì í seṣe rírà ni bàbá ra bàtà

31 (i) Ée seṣe fífòfífọ̀ ÌyábòÌyábọ̀ fofọ ofòọfọ̀ múènmúẹ̀n (ii) SísoSísọ kókọ́ ni ÌyábòÌyábọ̀ sosọ òròọ̀rọ̀

Kì í seṣe sísosísọ ni ÌyábòÌyábọ̀ sosọ òròọ̀rọ̀ mìíràn.

Ìyísódì ÈyánẸ̀yán

ÒnàỌ̀nà tí a n gbà yí èyán sódì nínu gbólóhùn àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ yàtòyàtọ̀ díèdíẹ̀ sí tí àwonàwọn fónránfọ́nrán ìhun yòókù. ÌgbésèÌgbésẹ̀ kan wà tí a máa n seṣe fún èyán tí a pe àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ sí nígbà tí a bá féfẹ́ seṣe ìyísódì rèrẹ̀.

A lè yíi sódì nínu àpólà-orúkoorúkọ tí ó n yán, a sì tún lè yíi sódì láìbá àpólà-orúkoorúkọ tó n yán rín. Tí èyí bá máa wáyé, a gbodògbọdọ̀ sosọ èyánẹ̀yán náà di awéawẹ́-gbólóhùn asàpèjúwe, kí á tó yíi sódì. Yí ni atókaatọ́ka awéawẹ́-gbólóhùn asàpèjúweasàpèjúwẹ nínu EIẸI. ÀpeereÀpẹẹrẹ ìyísódì èyánẹ̀yán tó dá dúró láìba òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ tó n yán rìn ni:

32 (i) OmànỌmàn yí momọ rí, ée seṣe pupa (ii) OmoỌmọ tí mo rí kì í seṣe pupa

Pupa kó ni omoọmọ tí mo rí.

33 (i) IlèIlẹ̀ yí momọ lolọ, ée seṣe Ègùn (ii) IlèIlẹ̀ tí mo lolọ, kì í seṣe Ègùn,

Ègùn kókọ́ ni ilè tí lolọ

Ìyísódì Àpólà-ÀpónléÀpọ́nlé

GégéGẹ́gẹ́ bí àwonàwọn fónránfọ́nrán ìhun yòókù seṣe máa di gbígbe síwájú nígbà tí a bá féfẹ́ pe àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ sí wonwọn, àpólà-àpónléàpọ́nlé náà máa n di gbígbé wá síwájú nígbà tí a bá féfẹ́ pe àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ sí i.

OrísirísiOríṣiríṣi iséiṣẹ́ ni àpólààpọ́là-àpónléàpọ́nlé máa n seṣe nínu gbólóhùn: àwonàwọn kan máa n sosọ ibi tí ìseìṣe inú gbólóhùn náà ti wáyé; àwonàwọn kan sì máa n sosọ ìdí tí ìsèlèìṣèlẹ̀ náà fi wáyé.

Tí a bá fé seṣe ìyísódì àpólà-àpónléàpọ́nlé tó n sosọ ibi tí ìseìṣe inú gbólóhùn ti wáyé, a ó kókókọ́kọ́ gbé àpólà-àpónléàpọ́nlé náà síwáju, a lè seṣe ìpajeìpajẹ òròọ̀rọ̀-atókùnatọ́kùn tó síwáju rèrẹ̀, a sì lè dáa sí. Tí a bá seṣe yí, a ó wá fi èrún ti kún àpólà-ìseìṣe náà. ÀpeereÀpẹẹrẹ ni:

34 (a) (i) MoMọ jeunjẹun n’Óòrèn’Ọ́ọ̀rẹ̀ (ii) Mo jeunjẹun ní ÒòrèỌ̀ọ̀rẹ̀

(b) (i) Ée seṣe ÒrèỌ̀rẹ̀ momọ ti jeunjẹun (ii) ÒrèỌ̀rẹ̀ kókọ́ ni mo ti jeun

ÀpeereÀpẹẹrẹ ìyísódì àpólà-àpónléàpọ́nlé tó n sosọ ìdí tí ìseìṣe inú gbólóhùn fi wáyé ni

35 (i) Ée seṣe tìtorí àtijeunàtijẹun àn án bá susésusẹ́ (ii) Nítorí àtijeunàtijẹun kókọ́ ni

Ìyísódì Àsìkò, Ibá-ÌsèlèÌṣẹ̀lẹ̀ àti OjúseOjúṣe

OrísirísiOríṣiríṣi àríyànjiyàn ló wà lóri pé ède Yorùbá ní àsìkò gégégẹ́gẹ́ bí ìsòríìsọ̀rí gírámà tàbí kò ní. BámgbóséBámgbóṣé (1990:167) ní tirètirẹ̀ gbà pé àsìkò àti ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ wonúwọnú ara wonwọn Ó ní:

Àsìkò àti ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ máa n fara kórakọ́ra nínu ède Yorùbá.

Èro BámgbóséBámgbóṣé yìí ni yóò jéjẹ́ amònàamọ̀nà fún wa nínu ìsòríìsọ̀rí yìí

Ìyísódì Àsìkò Afànámónìí àti Ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ Àdáwà

Àsìkò afànámónìí jejẹ mómọ́ ìgbà tí ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ kan n selèsẹlẹ̀, yálà ó ti selèṣẹlẹ̀ tán tàbí ó n selèṣẹlẹ̀ lówólówólọ́wọ́lọ́wọ́ lásìkò tí à n sòrosọ̀rọ rèrẹ̀. Tí a bá lò ó pèlúpẹ̀lú ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ adáwà, kò sí wúnrènwúnrẹ̀n tó máa n tókatọ́ka rè. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

36 (i) Olú ó lolọ Oló lolọ (ii) Olú lolọ

37 (i) Olú éè lolọ Oléè lo ̣ (ii) Olú kò lolọ

Ìyísódì Àsìkò Afànámónìí àti Ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ ÀìsetánÀìṣetán AtérereAtẹ́rẹrẹ

Ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ àìsetánàìṣetán atérereatẹ́rẹrẹ máa n seṣe àfihàn ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ tó n lolọ lówólọ́wọ́ nígbà tí OlùsòròOlùsọ̀rọ̀ n sòròsọ̀rọ̀. ÀpeereÀpẹẹrẹ èyí ni:

38 (a) (i) Olú éé rènrẹ̀n (ii) Olú n rìn

Éé ni atókaatọ́ka ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ àìsetánàìṣetán atérereatẹ́rẹrẹ nínu EIẸI, sùgbónṣùgbọ́n atókaatọ́ka ìyísódì éè ni a fi n yí i sódì. ÀpeereÀpẹẹrẹ ni:

(b) (i) Olú éè rènrẹ̀n Oléè rènrẹ̀n (ii) Olú kò rìn

Ìyísódì Àsìkò Afànámónìí àti Ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ ÀìsetánÀìṣetán Bárakú

Ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ àìsetánàìṣetán bárakú máa n tókatọ́ka sí ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ tí ó máa n selèṣẹlẹ̀ ní gbogbo ìgbà. Máa n àti a máa ló máa n tókatọ́ka ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ yìí nínu YA. ÒnàỌ̀nà tí EIẸI n gbà tókatọ́ka ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ yìí yàtòyàtọ̀ gédéngbé sí ti YA. AtókaAtọ́ka ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ yìí nínu EIẸI ni éé àti a ka. Ìlo rèrẹ̀ nínu gbólóhùn ni:

39 (i) Olú éé jeunjẹun (ii) Olú n jeunjẹun

40 (i) Olú a ka korinkọrin (ii) Olú a máa korinkọrin

Ée ni atókaatọ́ka ìyísódì ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ yìí. ÀpeereÀpẹẹrẹ ni:

41 (i) Olú ée jeunjẹun (ii) Olú kì í jeunjẹun

42 (i) Olú ée korinkọrin (ii) Olú kì í korinkọrin

Ìyísódì Àsìkò Afànámónìí àti Ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ ÀsetánÀṣetán ÌbèrèÌbẹ̀rẹ̀

Stockwell (1977:39) sàlàyéṣàlàyé ibá-ìsèlèìsẹ̀lẹ̀ àsetánàṣetán gégégẹ́gẹ́ bí ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ tó n seṣe àfihàn ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ tó ti parí. Bámgbósé (1990:168) ní tirètirẹ̀ sàlàyéṣàlàyé wí pé ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ àsetánàṣetán ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ nínu àsìkò afànámónìí máa n tókatọ́ka sí ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ tí ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ rèrẹ̀ ti parí, sùgbónṣùgbọ́n tí ó seṣe é seṣe kí gbogbo ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ náà má tíì tán. Ti ni atókaatọ́ka ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ yìí nínu EIẸI. A máa n lò ó papòpapọ̀ pèlúpẹ̀lú atókaatọ́ka ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ atérereatẹ́rẹrẹ

43 (i) Olú éé ti lolọ Oléé ti lolọ (ii) Olú ti n lolọ

44 (i) Àn án ti ka korinkọrin (ii) WonWọn á tí máa korinkọrin

Ée ni atókaatọ́ka ìyísódì ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ yìí. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

45 (i) Olú ée ti í lolọ Olée ti í lolọ (ii) Olú kì í ti í lolọ

46 (i) Án àn ti ka korin (ii) WonWọn kò tíì máa korinkọrin

Ìyísódì Àsìkò Afànámónìí àti Ibá-ÌsèlèÌṣẹ̀lẹ̀ ÀsetánÀṣetán Ìparí

Ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ àsetánàṣetán ìparí nínu àsìkò afànámónìí máa n tókatọ́ka sí ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ tó ti parí pátápátá. Ti ni atókaatọ́ka ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ yìí. ÀpeereÀpẹẹrẹ ìlo rèrẹ̀ nínu gbólóhùn ni:

47 (i) OmànỌmàn mi ti hùn (ii) OmoỌmọ mi ti sùn

48 (i) MoMọ ti fofòfọfọ̀ múènmúẹ̀n (ii) Mo ti sòròsọ̀rọ̀ mìíràn

Éè ni atókaatọ́ka ìyísódì ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ yìí nínu EIẸI. Nígbà tí a bá yíi padà, ohun ààrin to wà bebẹ lóri atókaatọ́ka ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ náà yóò yí padà sí ohùn ìsàlèìsàlẹ̀. ÀpeereÀpẹẹrẹ ni:

49 (i) OmànỌmàn mi éè tì hùn (ii) OmoỌmọ mi kò tíì sùn

50 (i) Méè tì fofòfọfọ̀ múènmúẹ̀n (ii) N kò tíì sòròsọ̀rọ̀ mìíràn

Ìyísódì Àsìkò OjóỌjọ́-Iwájú àti Ibá-ÌsèlèÌṣẹ̀lè Àdáwà

Nígbà tí atókaatọ́ka àsìkò ojóọjọ́-iwájú bá ti jejẹ yoyọ pèlúpẹ̀lú ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ adáwà, (tí kò ní atókaatọ́ka kankan), àbájáde rèrẹ̀ yóò jéjẹ́ ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ adáwà nínu àsìkò ojóọjọ́-iwájú. ÀwonÀwọn àpeereàpẹẹrẹ ni:

51 (i) Olú a lolọ (ii) Olú á lolọ

52 ÌyábòÌyábọ̀ á fofòfọfọ̀ noòlanọọ̀la (ii) ÌyábòÌyábọ̀ á sòròsọ̀rọ̀ lólálọ́lá

ÌyábòÌyábọ̀ (51) ni (53), nígbà tí ìyísódì (52) ni (54)

53 (i) Olú éè níí lolọ Oléè níí lolọ (ii) Olú kò níí lolọ

54 (i) ÌyábòÌyábọ̀ éè níí fofòfọfọ̀ noòlanọọ̀la (ii) ÌyábòÌyábọ̀ kò níí sòròsọ̀rọ̀

Ìyísódì Àsìkò OjóỌjọ́-Iwájú àti Ibá-ÌsèlèÌṣẹ̀lẹ̀ ÀìsetánÀìṣetán AtérereAtẹ́rẹrẹ

ÀpeereÀpẹẹrẹ gbólóhùn tí èyí ti jejẹ yoyọ ni:

55 ÌyábòÌyábọ̀ a ka hunkún (ii) ÌyábòÌyábọ̀ á máa sunkún

Ìyísódì rèrẹ̀ ni:

56 (i) ÌyábòÌyábọ̀ éè níí ka hunkún (ii) ÌyábòÌyábọ̀ kò níí máa sunkún

Ìyísódì Àsìkò OjóỌjọ́-Iwájú àti Ibá-ÌsèlèÌṣẹ̀lẹ̀ ÀìsetánÀìṣetán Bárakú

Ìhun kan náà ni èyí ní pèlúpẹ̀lú ìhun àsìkò ojóọjọ́-iwájú àti ibá-ìsèleìṣẹ̀lẹ àìsetánàìṣetán atérereatẹ́rẹrẹ. ÀpeereÀpẹẹrẹ ni:

57 (a)(i) Àlàdé a ka jejajẹja eriẹri (ii) Àlàdé á máa jejajẹja odò

(b)(i) Àlàdé éè níí ka jejajẹja eriẹri (ii) Àlàdé kò níí máa jejẹ ejaẹja odò

Ìyísódì Àsìkò OjóỌjọ́-Iwájú àti Ibá-ÌsèlèÌṣẹ̀lẹ̀ ÀsetánÀṣetán ÌbèrèÌbẹ̀rẹ̀

ÀpeereÀpẹẹrẹ gbólóhùn tí èyí ti jejẹ yoyọ ni:

58 (i) A tí a jojọ lolọ hí oko (ii) A ó tí jojọ lolọ sí oko

Ìyísódì rèrẹ̀ ni

59 (i) ÉèẸ́ẹ̀ níí ti a jojọ lolọ hí oko (ii) A ò níí ti máa jojọ lolọ sí oko

Ìyísódì Àsìkò OjóỌjọ́-Iwájú àti Ibá-ÌsèlèÌṣẹ̀lẹ̀ ÀsetánÀṣetán Ìparí

ÀpeereÀpẹẹrẹ gbólóhùn tí ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ àsetánàṣetán ìparí ti jejẹ yoyọ nínu àsìkò ojóọjọ́-iwájú ni:

60 (a) (i) Olú a ti rènrẹ̀n (ii) Olú á ti rìn

(b) (i) Olú éè tì níí rènrẹ̀n (ii) Olú kò tíì níí rìn

Ìyísódì AtókaAtọ́ka Múùdù (OjúseOjúṣe)

AdéwoléAdéwọlé (1990:73-80) gbà pé múùdù jé òkanọ̀kan lára àwonàwọn ìsòriìsọ̀ri gírámà Yorùbá. Ó pín wonwọn sí orísìíoríṣìí métamẹ́ta nípa wíwo ònàọ̀nà tí wónwọ́n n gbà jejẹ yoyọ: Ó pe àkókóàkọ́kọ́ ni èyí tó n fi siseṣiṣe é seṣe hàn (possibility); ó pe èkejì ní èyí tó n fi gbígbààyè hàn (permission); ó pe èketaẹ̀kẹta ni èyí tó ponpọn dandan. ÀwonÀwọn múùdù wònyíwọ̀nyí ni à n dá pè ni ojúseojúṣe wòfúnwọ̀fún, àníyàn àti kànnpá lédè Yorùbá. Fábùnmi (1998:23-24) pè é ní OjúseOjúṣe.

Ìyísódì OjúseOjúṣe WòfúnWọ̀fún

Léè ni atóka ojúse wòfúnwọ̀fún nínu EIẸI. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

61 (i) Olú léè jobajọba ùlú rèrẹ̀ (ii) Olú lè jobajọba ìlu re.

Tí a bá yi atókaatọ́ka ojúseojúṣe yìí sódì, yóò di leè. Ée ni atókaatọ́ka ìyísódì ojúseojúṣe nínu EIẸI.

62 (i) Olú éè leè jobajọba ùlú rèrẹ̀ (ii) Olú kò lè jobajọba ìlú rèrẹ̀

Ìyísódì OjúseOjúṣe Kànnpá

GbeèdòGbẹẹ̀dọ̀ ni atókaatọ́ka ojúseojúṣe kànnpá nínu EIẸI. ÀpeereÀpẹẹrẹ ni:

63 (i) Olú gbeèdògbẹẹ̀dọ̀ hùn (ii) Olú gbodògbọdọ̀ sùn

Ìyísódì rèrẹ̀ ni:

64 (i) Olú éè gbeèdògbẹẹ̀dọ̀ hùn (ii) Olú kò gbodògbọdọ̀ sùn

Àríyànjiyàn pòpọ̀ lóri ìsòriìsọ̀ri gírámà tí yóò wà nínu YA.BámgbóséBámgbóṣé (1990) gbà pé atókaatọ́ka àsìkò ojóọjọ́ iwájú ni yóò àti àwonàwọn èdaẹ̀da rèrẹ̀ bíi yó, ó, á. Fábùnmi (2001) ní tirè sàlàyé wí pé ojúse ni yóò àti àwonàwọn èdaẹ̀da rèrẹ̀, sùgbónṣùgbọ́n ó ní Yorùbá tún máa n lò wón láti fi tókatọ́ka sí àsìkò ojóọjọ́-iwájú. Oyèláràn (1982) nínu èro rèrẹ̀ kò fara mómọ́ èro pé yóò jéjẹ́ atókaatọ́ka àsìkò ojóọjọ́-iwájú. Ó ni yóò máa n siséṣiṣẹ́ ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀, ò sì tún máa n siséṣiṣẹ́ ojúseojúṣe nígbà mìíràn. Sàláwù (2005) ò gba yóò gégégẹ́gẹ́ bí atókaatọ́ka àsìkò ojóọjọ́-iwájú tàbí ojúseojúṣe. Ó ní yóò àti àwonàwọn èdaẹ̀da rèrẹ̀ á, ó àti óó jéjẹ́ atókaatọ́ka ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ àníyàn nínu YA. AdéwoléAdéwọlé (1988) ní tirè seṣe òrínkíniwín àlàyé láti fi ìdi rè múlèmúlẹ̀ pé atókaatọ́ka múùdù ni yóò. Nítorí náà, a ó lo wúnrènwúnrẹ̀n yóò gégégẹ́gẹ́ bí ojúseojúṣe àníyàn. Nínu EIẸI, a ni atókaatọ́ka ojúseojúṣe àníyàn. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

65 (i) Mà a jeunjẹun nóko (ii) N ó jeunjẹun lóko

Ìyísódì rèrẹ̀ ni:

66 (i) Méè níí jeunjẹun nóko (ii) N kò níí jeunjẹun lóko/N kì yóò

jeunjẹun lóko

GégéGẹ́gẹ́ bí a ti sosọ ní ìbèreìbẹ̀rẹ iséiṣẹ́ yìí, a lè seṣe ìyísódì eyoẹyọ òròọ̀rọ̀, a lè seṣe ìyísódì fónránfọ́nrán ìhun gbólóhùn, a sì tún lè seṣe ìyísódì odidi gbólóhùn pèlúpẹ̀lú. BámgbóséBámgbóṣé (1990:217) sàlàyé pé ìyísódì odidi gbólóhùn ni èyí tí ìtumòìtumọ̀ rèrẹ̀ jejẹ momọ wí pe ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ tí a sosọ nínu gbólóhùn náà kò selèṣẹlẹ̀ rárá. Ó ní:

Tí gbólóhùn kò bá ní ju eyoẹyọ òròọ̀rọ̀-ìseìṣe kan lolọ nínu àpólà-ìse…ìṣe…, ìyísódì odidi gbólóhùn nìkan ni a lè seṣe fún un. SùgbónṢùgbọ́n, tí òròọ̀rọ̀-ìseìṣe bá ju òkanọ̀kan, tàbí tí àpólà-ìseìṣe bá ní fónránfọ́nrán tí ó ju òkanọ̀kan lolọ, a lè seṣe ìyísódì fónránfọ́nrán ìhun tàbí ti odidi gbólóhùn.

Gbólóhùn àlàyé ni a máa n lò láti fi sosọ bí nnkan bá ti rí. BámgbóséBámgbọ́sé (1990:183) sosọ wí pé:

Tí sòròsòròsọ̀rọ̀sọ̀rọ̀ bá féefẹ́ẹ seṣe ìròyìn fún olùgbóolùgbọ́, gbólóhùn yìí ni yóò lo. Gbólóhùn-kí-gbólóhùn tí kò bá jéjẹ́ ti ìbéèrè tàbí ti àseàṣẹ gbódògbọ́dọ̀ jéjẹ́ gbólóhùn àlàyé.

ÀwonÀwọn àpeereàpẹẹrẹ gbólóhùn àlàyé ni:

67 (i) Mo fofòfọfọ̀ múènmúẹ̀n naàná (ii) Mo sòròsọ̀rọ̀ mìíràn lánàá

68 (i) Olú gbé usuuṣu wá í ojaọja (ii) Olú gbé isuiṣu wá sí ojàọjà

69 (i) Méè fofòfọfọ̀ múènmúẹ̀n naàná (ii) N kò sòròsọ̀rọ̀ mìíràn lánàá

70 (i) Olú éè gbé usu wá í ojàọjà (ii) Olú kò gbé isuiṣu wá sí ojàọjà

Ìyísódì Gbólóhùn ÀseÀṣẹ

Máà ni wúnrènwúnrẹ̀n tí EIẸI n lò fún ìyísódì gbólóhùn àseàṣẹ. ÀwonÀwọn àpeereàpẹẹrẹ gbólóhùn àseàṣe ni

72 (i) Ka lolọ! (ii) Máa lolọ!

Tí a bá féfẹ́ seṣe ìyísódì (72), a ó yoyọ atókaatọ́ka ibá-ìsèleìṣẹ̀lẹ atérereatẹ́rẹrẹ ka kùrò, a ó sì lo atókaatọ́ka ìyísódì máà dípò rèrẹ̀. Ìyísódì (72) yóò yoríyọrí sí (74)

74 (i) Máà lolọ (ii) Má lolọ

BámgbóséBámgbóṣé (1990:183-186) seṣe èkúnréréẹ̀kúnrẹ́rẹ́ àlàyé lóri ònàọ̀nà tí a máa n gbà seṣe ìbéèrè nínu ède Yorùbá. Ó ní ònàọ̀nà tí à n gbà seṣe èyí ni pé kí á lo wúnrènwúnrẹ̀n ìbéèrè nínu gbólóhùn.

A ó seṣe àgbéyèwòàgbéyẹ̀wò wonwọn lókòòkanlọ́kọ̀ọ̀kan àti bí ìyísódì seṣe n jejẹ yoyọ pèlúpẹ̀lú wonwọn.

Gbólóhùn Ìbéèrè tí ó n lo AtónàAtọ́nà Gbólóhùn

SéṢé ni EIẸI máa n lò gégégẹ́gẹ́ bí atónàatọ́nà gbólóhùn láti fì seṣe ìbéèrè béèbẹ́ẹ̀-ni-béèbẹ́ẹ̀-kokọ. ÀwonÀwọn àpeereàpẹẹrẹ gbólóhùn ìbéèrè oní-atónàatọ́nà gbólóhùn ni:

EIẸI YA

75 (i) SéṢé Olú wúlí? (ii) Sé Olú wálé?

76 (i) SéṢé Dàda ti hanghó? (ii) SéṢé Dàda ti sanwó?

Éè ni EIẸI n lò láti fi seṣe ìyísódì ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ inú gbólóhùn ìbéèrè náà. Fún àpeereàpẹẹrẹ

77 (i) SéṢé Olú éè wúlé? (ii) SéṢé Olú kò wálé?

78 (i) SéṢé Dàda éè ti hanghó? (ii) SéṢé Dàda kò tíì sanwó?

A ó seṣe àkíyèsí wí pé atókaatọ́ka ìyísódí yìí máa n jejẹ yoyọ nípa pé kí á fi sí inú gbólóhùn léyìnlẹ́yìn Olúwà.

Gbólóhùn Ìbéèrè to ní ÒròỌ̀rọ̀-orúkoorúkọ AsèbéèrèAṣèbéèrè

Bámgbósé (1990:184) seṣe àlàyé pé nínu gbólóhùn àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́ ni a ti máa n lo àwonàwọn òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ asèbéèrèaṣèbéèrè. Ó ní a lè dá wonwọn tò gégégẹ́gẹ́ bí òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ tàbí kí á fi wónwọ́n seṣe èyánẹ̀yán fún òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ mìíràn.

ÀwonÀwọn àpeereàpẹẹrẹ gbólóhùn yìí ni:

79 (a) (i) kí àn án jeejẹẹ? (ii) Kí ni wónwọ́n jejẹ

(b) (i) Kíì yi we féfẹ́ o? (ii) Èwo lelẹ féfẹ́ o?

(d) (i) Kéèlú àn án gba a? (ii) Èló ni wónwọ́n gbà?

A lè seṣe ìyísódì ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ inú gbólóhùn ìbéèrè wònyíwọ̀nyí. Ìyísódì (79 a-d) ní sísèsísẹ̀-n-tèlétẹ̀lé ni:

80 (a) (i) Kí án àn jejẹ eẹ? (ii) Kí ni wonwọn ò jejẹ?

(b) (i) Kíì yi wéè féfẹ́ o? (ii) Èwo lelẹ ò féfẹ́ o?

(d) (i) Kéèlú án àn gba a? (ii) Èló ni wonwọn ò gbà?

Gbólóhùn Ìbéèrè OlóròòseỌlọ́rọ̀ọ̀ṣe AsèbéèrèAṣèbéèrè

Han àti kekẹ ni òròọ̀rọ̀-ìseìṣe asèbéèrèaṣèbéèrè nínu EIẸI. ÀpeereÀpẹẹrẹ ìlo wonwọn nínu gbólóhùn ni:

EIẸI YA

81 (i) OmànỌmàn mi han? (ii) OmoỌmọ mi dà?

82 (i) AsòAṣọ̀ mi kekẹ? (ii) AsoAṣọ mi nkónkọ́?

A kò le seṣe ìyísódì gbólóhùn olóròòseọlọ́ròòṣe asèbéèrèaṣèbéèrè. Fún àpeereàpẹẹrẹ:

EIẸI YA

83 (i) *OmànỌmàn mi éè han? (ii) *OmoỌmọ mi kò dà?

84 (i) *AsoAṣọ mi éè kekẹ? (ii) *AsoAṣọ mi kò nkónkọ́?

Ìyísódì Ònkà ÈkaẸ̀ka-Èdè ÌkálèÌkálẹ̀

Ohun tí a féfẹ́ seṣe nínu abala yìí ni síseṣíṣe àfihàn ipa ti ìyísódì ní lóri ònkà EIẸI. Ohun tó jejẹ wá lógún ni síseṣíṣe àgbéyèwòàgbéyẹ̀wò ònàọ̀nà tí à n gbà yí àwonàwọn ònkà sódì.

ÒkanỌ̀kan lára àwonàwọn àtúnpín-sí-ìsòríìsọ̀rí òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ BámgbóséBámgbóṣé (1990:97) ni òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ aseékàaṣeékà. Ó ni òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ àseékààṣeékà ni èyí tí a lè lò pèlúpẹ̀lú òròọ̀rọ̀ ònkà nítorí pe irú òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ béèbẹ́ẹ̀ seṣe é kà.

Ní ìbamu pèlúpẹ̀lú èro BámgbóséBámgbóṣé yìí, tí a bá lo òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ aseékàaṣeékà pèlúpẹ̀lú òròọ̀rọ̀-ònkà papòpapọ̀, yóò fún wa ní àpólà-orúkoorúkọ. ÀtúpalèÀtúpalẹ̀ irúfé àpólà-orúkoorúkọ yìí ni orí (tíí seṣe òròọ̀rọ̀-orúkoorúkọ) àti èyanẹ̀yan rèrẹ̀ (òròọ̀rọ̀ ònkà náà). IrúféIrúfẹ́ èyánẹ̀yán yìí ni BámgbóséBámgbóṣé pè ní èyánẹ̀yán asònkàaṣònkà.

ÀpeereÀpẹẹrẹ irúféirúfẹ́ àpólà-orúkoorúkọ yìí ni:

85 (a) (i) OmanỌman méèfàmẹ́ẹ̀fà (ii) OmoỌmọ méfàmẹ́fà

(b) (i) Ulí méètàdínógúnmẹ́ẹ̀tàdínógún (ii) Ilé métàdínlógúnmẹ́tàdínlógún

(d) (i) Bàtà maàdógbònmaàdọ́gbọ̀n (ii) Bàtà méèdógbònmẹ́ẹ̀dọ́gbọ̀n

ÌjeyoÌjẹyọ àwonàwọn àpólà-orúkoorúkọ yìí nínu gbólóhùn ni:

86 (a) (i) MoMọ rí omanọman méèfàmẹ́ẹ̀fà (ii) Mo rí omoọmọ méfàmẹ́fà

(b) (i) MoMọ kókọ́ ulí méètàdínógúnmẹ́ẹ̀tàdínógún (ii) Mo ko ilé

(d) (i) MoMọ ra bàtà maàdógbònmaàdọ́gbọ̀n (ii) Mo ra bàtà

GégéGẹ́gẹ́ bí a ti sosọ saájúṣaájú ní 3.3.4, wí pé tí a bá féfẹ́ yí èyánẹ̀yán sódì, nínu gbólóhùn àkíyèsí alátenumóalátẹnumọ́, a máa n sosọ èyánẹ̀yán náà di awéawẹ́ gbólóhùn asàpèjúwe. Ìgbésè yìí máa n wáyé nínu ìyísódì ònkà. Yí ní atókaatọ́ka awéawẹ́-gbólóhùn-asàpèjúwe nínu EIẸI. Ée seṣe ni atókaatọ́ka ìyisódì èyán asònka nínu EIẸI. Ìyísòdì èyánẹ̀yán asònkà nínu gbólóhùn (86 a-d) yóò fún wa ni (87 a-d)

87 (a) (i) OmànỌmàn yí momọ rí, ée seṣe méèfàmẹ́ẹ̀fà (ii) MéfàMẹ́fà kókọ́ ni omoọmọ tí mo rí

OmoỌmọ tì mo rí, kì í seṣe méfàmẹ́fà

(b) (i) Ulí yí momọ kókọ́, ée seṣe (ii) MétàdínlógúnMẹ́tàdínlógún kókọ́ ni

méètadínógúnmẹ́ẹ̀tadínógún ilé tí mo kókọ́

Ilé tí mo kókọ́ kì í seṣe

métàdínlógunmẹ́tàdínlógun

(d) (i) Bàtà yí momọ rà, ée seṣe (ii) MéèdógbònMẹ́ẹ̀dọ́gbọ̀n kókọ́ ni bàtà tí

maàdógbònmaàdọ́gbọ̀n mo rà

Bàtà tí mo rà kì í seṣe

méèdógbònmẹ́ẹ̀dọ́gbọ̀n

A ó seṣe àkíyèsí wí pé ònàọ̀nà méjì ni YA lè gbà seṣe ìyísódì èyánẹ̀yán àsònkà, sùgbónṣùgbọ́n ònàọ̀nà kan sosoṣoṣo ni EIẸI n gbà seṣe ìyísódì èyí.

BámgbóséBámgbóṣé (1990:129) seṣe àkíyèsí irúfé àpólà-orúkoorúkọ kan to pè ní àpólà-orúkoorúkọ agérí. IrúfeIrúfẹ àpólà-orúkoorúkọ yìí máa n sáábà wáyé nínu àpólà-orúkoorúkọ tí òròọ̀rọ̀ ònkà jéjẹ́ èyanẹ̀yan rèrẹ̀. ÀwonÀwọn àpeereàpẹẹrẹ àpólà-orúkoorúkọ yìí ni àbòàbọ̀ àwonàwọn gbólóhùn ìsàlèìsàlẹ̀ yìí:

88 (i) MoMọ jejẹ méèghwámẹ́ẹ̀ghwá (ii) Mo jejẹ méwàámẹ́wàá

89 (i) BóláBọ́lá mú ogóòfàọgọ́ọ̀fà (ii) Bólá mú ogófàọgọ́fà

A ó seṣe àkíyèsí pé èyánẹ̀yán asònka nìkan ló dúró gégégẹ́gẹ́ bí àbòàbọ̀ gbólóhùn òkè wònyíwọ̀nyí. SùgbónṢùgbọ́n sá, kì í seṣe pé àpólà-orúkoorúkọ náà kò ní orí; mòónúmọ̀ọ́nú ni orí àpólà náà, ó sì yé àwonàwọn méjéèji tó bá n tàkuròsotàkurọ̀sọ. Ée seṣe ni a fi máa n yí irúféirúfẹ́ àpólà-orúkoorúkọ agérí wònyíwọ̀nyí nínu EIẸI. Ìyísódì òròọ̀rọ̀ ònkà nínu gbólóhùn (88) àti (89) ni:

90 (i) Ée seṣe méèghwámẹ́ẹ̀ghwá momọ jejẹ (ii) Kì í seṣe méwàámẹ́wàá ni mo jejẹ

MéwàáMẹ́wàá kókọ́ ni mo jejẹ

91 (i) Ée seṣe ogóòfàọgọ́ọ̀fà BóláBọ́lá mu (ii) kì í seṣe ogófàọgọ́fà ni Bólá mú

OgófàỌgọ́fà kókọ́ ni BóláBọ́lá mu

Nínu orí ketakẹta yìí, a ti gbìyànjú láti seṣe àgbékalèàgbékalẹ̀ bí ìyísódì seṣe n jejẹ yoyọ nínu EIẸI. A seṣe àkíyèsí onírúurú ìhun tí ìyísódì ti n jejẹ yoyọ nínu EIẸI. A jéjẹ́ kó di mímòmímọ̀ pé a lè seṣe ìyísódì eyoeyọ òròọ̀rọ̀; a lè seṣe ìyísódì fónránfọ́nrán ìhun gbólóhùn, a sì lè seṣe ìyísódì odidi gbólóhùn. A tún seṣe àgbéyèwòàgbéyẹ̀wò ìyísódì àsìkò, ibá-ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ àti ojúseojúṣe nínu EIẸI.

LéyìnLẹ́yìn èyí, owójàọwọ́jà iséiṣẹ́ yìí dé àgbéyèwòàgbéyẹ̀wò ònkà EIẸI. A seṣe àgbékalèàgbékalẹ̀ àwonàwọn òròọ̀rọ̀ ònkà náà gégégẹ́gẹ́ bí èyánẹ̀yán asònkàaṣònkà, a sì seṣe àfihàn bí a seṣe n seṣe ìyísódì ònkà EIẸI.