Ẹfọ̀n-Alààyè: Ìyàtọ̀ láàrin àwọn àtúnyẹ̀wò

Nínú àwonàwọn ìwé ti mo yèyẹ̀ wò. kò sí èyí tó sosọ pàtó ìgbà tàbí àkókò tí a dá ìlú ÈfòmẸ̀fọ̀m-Aláayè sílèsílẹ̀. GégéGẹ́gẹ́ bí ìseìṣe àti àbúdá ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀. púpòpúpọ̀ nínú ìtàn yìí ló máa ń rújú pàápàá tó bá jéjẹ́ ìtàn ìtèlúdóìtẹ̀lúdó ni ìleìlẹ Yorùbá. (AkínyemíAkínyẹmí 1991:121) Ìlànà ìtàn àròsoàròsọ ìwásèìwásẹ̀ ní a gbé ìtàn wònyíwọ̀nyí lé. Ní ìgbà ìwásèìwáṣè kò sí pé a ń kokọ nnkan sílèsílẹ̀. Nítorí àìkoàìkọ sílèsílẹ̀ ìtàn yìí, kò jéjẹ́ kì a rí àkosílèàkọsílẹ̀ gidi fún òpòlopòọ̀pọ̀lọpọ̀ ìlú ní ilèilẹ̀ Yorùbá nínú ibi tí ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè ti jé òkanọ̀kan nínú awonawọn ìlú béèbẹ́ẹ̀. Ìtàn ti a rí jójojójọ kò kojákọjá ìtàn atenúdenuatẹnúdẹnu. ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n Aláayé kò yàtòyàtọ̀ sí èyí. OrísìíOríṣìí òpìtàn ni a rí, ìtàn wonwọn máa ń yàtòyàtọ̀ sí ara wonwọn, bí kò ní àfikún yóò ni àyokúroàyọkúro òkanọ̀kan pàtàkì lára ohun tí àwonàwọn òpìtàn ti siséṣiṣẹ́ lé lórí nípa ìtàn ilèilẹ̀ Aáfíríkà ni ìyànjú wonwọn lati wo ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀, kí wónwọ́n tó lè fa òótóòótọ́ yoyọ jáde. SàsàṢàṣà ni onímòonímọ̀ kan tó siséṣiṣẹ́ lórí ìtàn ìlú kan tàbí àdúgbò kan tí kò mú ìlànà ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ ló láti sàlàyéṣàlàyé to bojumu nípa orírun ìlú kan (Johnson 1921;3).

GégéGẹ́gẹ́ bí àwonàwọn òpìtàn ilèilẹ̀ Yorùbá, àwoàwọ òpìtàn ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n Aláayè gbà pé òdòọ̀dọ̀ odùduwà ni wónwọ́n tí sèṣẹ̀ wá láti Ilé-IfèIfẹ̀. Lára àwonàwọn òpìtàn yìí tilètilẹ̀ lérò pé eniẹni tó tetẹ ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè dó ròrọ̀ lati ojú òrunọ̀run sílé ayé. Ìlú tó sòkalèsọ̀kalẹ̀ sí ní Ilé-IfèIfẹ̀ tó jéjẹ́ orírun àwonàwọn Yorùbá. Ìtàn yìí sòroṣòro láti gbàgbógbàgbọ́, nítorí kò ri ìdí múlèmúlẹ̀. Kò tí ì sí eniẹni tí a rí tó wòwọ̀ láti ojú òrunọ̀run rí. Nínú ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀, òrìsàòrìṣà àti odù mérìndínlógúnmẹ́rìndínlógún ni a gbógbọ́ pé wónwọ́n ròrọ̀ láti ìsálòrunìsálọ̀run wá sí ìsálayé (AbimbolaAbimbọla, W. 1968:15). AwonAwọn òpìtàn yìí lè rò pé bóyá nítorí tí a ti ń pe àwonàwọn ObaỌba ilèilẹ̀ Yorùbá ni ìgbákejì òrìsàòrìṣà ni àwonàwọn náà seṣe rò pé Aláayè àkókóàkọ́kọ́ ròrọ̀ sílésílẹ́ ayé lati òrunọ̀run.

OmoỌmọ òkìrìkìsì

OmoỌmọ òọ̀ tójú òrunọ̀run á yé’

Nínu ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ mìíràn, a gbógbọ́ pé ObàlùfònỌbàlùfọ̀n Aláyémore ni obaọba àkókóàkọ́kọ́ ti o tetẹ ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè dó. ObalùfònỌbalùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ yìí jéjẹ́ omoọmọ ObàlùfònỌbàlùfọ̀n Ogbógbódirin tí í seṣe àkóbíàkọ́bí Odùduwà tí ó jéjẹ́ OòniỌọ̀ni ti Ilé-IfèIfẹ̀ ni àkókó ìgbà kan. LéyìnLẹ́yìn Ikú rèrẹ̀, ÒrànmíyànỌ̀rànmíyàn lò yeyẹ kí ó jejẹ obaọba ní Ilé-IfèIfẹ̀ sùgbónṣùgbọ́n ó ti lolọ sílùú àwonàwọn omoọmọ rèrẹ̀, Eweka ni Eìní ati Aláàfin ni ÒyóỌ̀yọ́. ObàlùfònỌbàlùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ ti jejẹ oyè OòniỌọ̀ni kí ÒrànmíyànỌ̀rànmíyàn tó dé.

Nígbà tí ÒrànmíyànỌ̀rànmíyàn dé, AláyémoreAláyẹ́mọrẹ sá kúrò lórí oyè nítorí pé ní ayé àtijóàtijọ́ wonwọn kì í fi eniẹni ìsáájuìṣááju sílèsílẹ̀ láti fi àbúrò joyè. ObàlùfònỌbàlùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ rìn títí ó fi dé orí òkè kan. WonWọn pe ibèibẹ̀ ni ObaỌba-òkè. Èyí ni obaọba tó tèdótẹ̀dó sorí òkè sùgbónṣùgbọ́n lónìí òbàkèọ̀bàkè ni wonwọn ń pe ibèibẹ̀.

Ni orí òkè yìí, ObàlùfònỌbàlùfọ̀n seṣe àkíyèsí pé erankoẹranko búburú pòpọ̀ ní agbègbè tó tèdótẹ̀dó sí, èyí tó pòjùpọ̀jù ni efònẹfọ̀n. Ó bèrèbẹ̀rẹ̀ sí í pa efònẹfọ̀n yìí ni àparun. AwonAwọn efònẹfọ̀n kékeré níbèníbẹ̀ ni wonwọn kójokójọ sínu ogbàọgbà, ti wonwọn so wonwọn mólèmọ́lẹ̀ títí wónwọ́n fi kú. OmodéỌmọdé tó bá lolọ sì igbó ibi tí wónwọ́n kó efònẹfọ̀n kékeré sí, ni awonawọn òbí wonwọn a ké pé:

‘Kó‘Kọ́ òọ̀ yàá seṣe lúgbó efònẹfọ̀n alaayè’

Nibi yìí ni ÈfònẸ̀fọ̀n ti kún orúkoorúkọ ObalufonỌbalufọn AláyémoreAláyémọrẹ. Lára AláyémoreAláyémọrẹ ni wonwọn tí yoyọ Aláayè to fid i: ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè títí dí òní. Nígbà tí ó seṣe ObàlùfònỌbàlùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ ránséránṣẹ́ sí ÒrànmíyànỌ̀rànmíyàn kí o fi nnkan ìtèlúdóìtẹ̀lúdó sowóṣọwọ́ sí òun. LéyìnLẹ́yìn tí wónwọ́n ti fi nnkan yìí ránséránṣẹ́ sí ObàlùfònỌbàlùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ; kò pépẹ́ ti ÒrànmíyànỌ̀rànmíyàn kú. ÀwonÀwọn ará Ilé-IfèIfẹ̀ wá ránséránṣẹ́ si ObàlùfònỌbàlùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ láti wá jobajọba léèkejìlẹ́ẹ̀kejì. Kí o tó lolọ, ó fí omoọmọ rèrẹ̀ jobajọba ní ipò rèrẹ̀. Ìyàwó métamẹ́ta ni AláyémoreAláyémọrẹ ni kí ó tó kúrò ní ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè. ÀwonÀwọn ni Adúdú ÒránkúỌ̀ránkú tí ì seṣe ìran àwonàwọn Obólógun; Aparapára òrunọ̀run ìran awonawọn AsemojoAṣemọjọ, èèketaẹ̀ẹ̀kẹta ni Èsùmòrè-gbé-ojú-òrunọ̀run-sàgá-ìjà. Ìtàn sosọ pé lásìkò tí ObàlùfònỌbàlùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ padà sí Ilé-IfèIfẹ̀ gégégẹ́gẹ́ bí OòniỌọ̀ni, bóbọ́ sí àkókò ti ObaỌba Dàda Aláàfin ÒyóỌ̀yọ́ wá lórí oyè ni nnkan bí 1200-1300AD.

Bí ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ yìí ìbá seṣe rorúnrọrún tó láti gbàgbógbàgbọ́ awonawọn àskìyèsí kan ní a rí tókatọ́ka sí tí ó jéjẹ́ kí ìtàn náà rú ènìyàn lójú. Nínú ìtàn yìí, wonwọn sosọ pé ObàlùfònỌbàlùfọ̀n Ògbógbódirin ni àkóbíàkọ́bí Odùduwa, èyí tó tako ìtàn tí a ti mòmọ̀ télètẹ́lẹ̀ nípa Odùduwa. ÒkànbíỌ̀kànbí ni àkóbíàkọ́bí Odùduwa. Bó bá tilètilẹ̀ seṣe orúkoorúkọ ló yípadà, àwonàwọn omoọmọ OkànbíỌkànbí ni obaọba méje pàtàkì ni ilèilẹ̀ Yorùbá tí kò sí ObàlùfònỌbàlùfọ̀n nínú wonwọn. Ohun tí òpìtàn ìbá sosọ fun wa nip é ìran Odùduwà ni ObàlùfònỌbàlùfọ̀n jéjẹ́.

Àkókò tí ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ yìí seṣẹ rú ni lójú púpòpúpọ̀. Nínú ìtàn yìí a ri i pe ObàlùfònỌbàlùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ momọ àsìkò ti ÒrànmíyànỌ̀rànmíyàn wà láyé. A rí i pé ègbónẹ̀gbọ́n àti àbúrò ni wonwọn. Kó yeyẹ kó rí béèbẹ́ẹ̀, seṣe ló yeyẹ kó jejẹ omoọmọ àti bàbá. LóòótóLóòótọ́ ni ÒrànmíyànỌ̀rànmíyàn jejẹ obaọba ni Òkò, tó tún wá sí Ilé-IfèIfẹ̀. ÀwonÀwọn ará ÒyỌ̀y;oọ ló fi Àjàká jejẹ obaọba sí Òkò. Aláàfin Dada tí òpìtàn fenufẹnu bà pé ó jejẹ obaọba ní ÒyóỌ̀yọ́ da ìtàn rú. Johnson (1921:144) gbà pé Àjàká ló wá lórí oyè gégégẹ́gẹ́ bí Aláàfin ÒyóỌ̀yọ́ nígbà tí ÒrànmíyànỌ̀rànmíyàn kú. Tó bá jéjẹ́ òtítóòtítọ́ ní ObàlùfònỌbàlùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ tún wa jobajọba léèkejìlẹ́ẹ̀kejì ní Ilé-IfèIfẹ̀ a jéjẹ́ pé àsìkò Aláàfin Àjàkáló jejẹ obaọba.

AwonAwọn òtìtóòtìtọ́ kòòkankọ̀ọ̀kan farahàn nínú ìtàn yìí. LóòótóLóòótọ́ ni ObalùfònỌbalùfọ̀n AláyémoreAláyémọrẹ kan wá ni Ilé-IfèIfẹ̀. Títí dí oní ògbónọ̀gbọ́n ObàlùfònỌbàlùfọ̀n wa ní Ilé-IfèIfẹ̀. Àdúgbò Aláayè si wa ní Ilé-IfèIfẹ̀ títí dí òní. Kò sí iróirọ́ níbèníbẹ̀ pé ÈfònẸ̀fọ̀n Aláayè bá Ilé-IfèIfẹ̀ tan.

Nínú ìtàn mìíràn, a gbogbọ pé àwonàwọn orísìíoríṣìí ènìyàn bí i méfàmẹ́fà ni wónwọ́n tèdótẹ̀dó lásìkò òtòòtòọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ sí ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè. Nínú ìtàn yìí, a gbógbọ́ pé Èkúwì ló kókókọ́kọ́ dé sílùú ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè, igbó-àbá ni Èkúwì tèdótẹ̀dó sí. OdeỌdẹ kan tí orúkoorúkọ rèrẹ̀ ń jéjẹ́ Oríkin náà tèdótẹ̀dó sí Igbó àayè. LójóLọ́jọ́ kan, lásìkò tí oríkin tèdótẹ̀dó, ó rí iná tó ń rú ni Igbó-Àbá. Ó seṣe òdeọ̀dẹ lolọ sí igbó yìí. Oríkin rorọ àwonàwọn tó wa ni Igbó àbá kí wonwọn jojọ má gbé ní Igbó-Àayè. WónWọ́n gbà béèbẹ́ẹ̀. Lásìkò tí wonwọn jojọ ń gbé ni wonwọn fí ObàlùfònỌbàlùfọ̀n jejẹ obaọba. Igbákejì ObàlùfònỌbàlùfọ̀n tí wónwọ́n jojọ wá láti Ilé-IfèIfẹ̀ ní wonwọn fi jejẹ igbákejì obaọba tí a mòmọ̀ sí ObańláỌbańlá. Bàbá Igbó Àbá ojósíọjọ́sí ni wonwọn fi jejẹ baba olójàọlọ́jà tí a momọ sí ObalójàỌbalọ́jà. ObàlùfònỌbàlùfọ̀n àti ObalójàỌbalọ́jà jéjẹ́ òréọ̀rẹ́ tímótímótímọ́tímọ́ nígbà náà. Bí obaọba seṣe ń pàsepàṣẹ fún àayè ní ObalójàỌbalọ́jà seṣe n pàsepàṣẹ ní ÒbàlúỌ̀bàlú láyé ìgbà náà. Lónìí, ObalójàỌbalọ́jà jejẹ Olóyè pàtàkì ní ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n. ObalójùỌbalọ́jù ní olórí àwonàwọn ÒbàlúỌ̀bàlú. ÀjoseÀjọṣe wá láàrìn ObaỌba àti ObalójàỌbalọ́jà. Bí obaọba kan bá wàjà ní ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè, iwájú ilé obaọba-olójaọlọ́ja ni wonwọn yóò kó ojàọjà lolọ.

Nínú ìtàn mìíran a gbógbọ́ pé ààfin Odùduwà ni wónwọ́n bí Aláayè sí. ÒkanỌ̀kan nínú àwonàwọn omoọmọ-obaọba obinrin ló bii. O jéjẹ́ arewàarẹwà okùnrin ti ènìyàn púpòpúpọ̀ férànfẹ́ràn rèrẹ̀ pàápàá àwonàwọn babaláwo tó ń wá sí ààfin. Ìtàn yìí tèsíwájútẹ̀síwájú pé okùnrinọkùnrin yìí ní aáwòaáwọ̀ ni ààfin, èyí ló mú kí Odùduwà seṣe fún Aláayè ní ilèilẹ̀ sí ìráyè tí a mòmọ̀ sì ModákékéModákẹ́kẹ́ lónìí. Odùduwà fún un ni adé tó sì n jéjẹ́ ObaỌba Láayè.

Nínú ìtèsìwájúìtẹ̀sìwájú, Ìtàn mìíràn tó fara jojọ ìtàn òkè yìí, a gbógbọ́ pé àwonàwọn omoobaọmọọba méjì ló féfẹ́ lolọ tetẹ ìlú dó. Bó ba rí béèbẹ́ẹ̀ á jéjẹ́ pé ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n tí wá kí ModákékéModákẹ́kẹ́ tó dáyé. Àtàdá ati Johnson tilètilẹ̀ maa ń to Aré àti ÈfònẸ̀fọ̀n tèlétẹ̀lé ara wonwọn.

Ni pàtàkì, ogun kò segúnṣẹgún ÈfòẸ̀fọ̀ Aláayè rí àyàfi Ogun OdérinloỌdẹ́rinlọ (1852-54). OdérìnloỌdẹ́rìnlọ jejẹ omoọmọ Ìrágberí, béèbẹ́ẹ̀ ni ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè ni ìrágberí ti kúrò. A le sosọ pe omoọmọ bíbi ÈfònẸ̀fọ̀n ló kó ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè kì í seṣe òtáọ̀tá nítorí òkè to yí wónwọ́n ká jejẹ ìrànlówóìrànlọ́wọ́ púpòpúpọ̀ fún ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n-Aláayè, ó sì jejẹ wàhálà fun òtáọ̀tá. ÀwonÀwọn òtáọ̀tá to fefẹ jà wonwọn lógun nígbó Òòyè, wonwọn seṣe lásán ni. Ogun yìí fà á ti Aláayè kì í fi jejẹ osun ògògó titi dòní. Ohun àrífàyoàrífàyọ nínú ìtàn yìí nip é odeọdẹ ló tetẹ ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n dó gégégẹ́gẹ́ bí àwonàwọn ìlú mìíran ni ilèilẹ̀ Yorùbá. LéyìnLẹ́yìn rèrẹ̀ ni àwonàwọn mìíràn ń tèlétẹ̀lé e wá sí ibi ìtèdóìtẹ̀dó. Ó seṣe é seṣe béèbẹ́ẹ̀ nitori ibi ti odeọdẹ máa ń tèdótẹ̀dó sí kò ní jìnnà sí omit i ń sàn; àtipé yóò ti kó àwonàwọn eranẹran rèrẹ̀ jojọ sí ojú ibi ìdáná. OjaỌja ló séyoṣéyọ láti ibèibẹ̀. A tún rí i pé eniẹni tó jejẹ obaọba ÈfònẸ̀fọ̀n gbé adé rèrẹ̀ wá láti Ilé-IfèIfẹ̀; sùgbónṣùgbọ́n àsìkò tó dé sí ibùdó yìí ni a kò mòmọ̀. LóòótóLóòótọ́, eniẹni tó bá jéjẹ́ alágbára láyé àtijoàtijọ, tó sì ní àmúyeàmúyẹ ni wonwọn fi i jobajọba, léyìnlẹ́yìn ti Ifá bá ti forefọre. Kò yá wá lénulẹ́nu pé wónwọ́n fi eniẹni tí adé ń bebẹ lówólọ́wọ́ rèrẹ̀ jejẹ obaọba nítorí àwonàwọn ohun àmúyeàmúyẹ obaọba wà ni sàkání rèrẹ̀.

Ní ìparí, Finnegan (1970:368) sosọ nínú oroọrọ rerẹ pé:

Èyí ni pé ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ jéjẹ́ ohun tí ó selèṣẹlẹ̀ ti pépẹ́, ó ń sosọ nípa ènìyàn akoniakọni àti awonawọn nnkan to yi i ka bí ìrìnàjò láti ibi kan sí èkejì, ogun jíjà ati bí wonwọn seṣe tetẹ ìlú dó. Encyclopaedia Britanica (1960:54) sàlàyéṣàlàyé pé ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ jéjẹ́ ìtàn nípa àsààṣà tí ó ń sàlàyéṣàlàyé nípa ènìyàn, erankoẹranko, òrìsàòrìṣà àti èmíẹ̀mí àìrí. Irú ìtàn yìí kì í sosọ àkókò gan-an tí ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ séṣẹ́ sùgbónṣùgbọ́n wonwọn jéjẹ́ kí ìtàn ní kókó àti ìsèlèìṣẹ̀lẹ̀ tí a kò lò rí nínú ìtàn lásán. Ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ máa ń jejẹ ònàọ̀nà kan pàtàkì láti sàlàyéṣàlàyé ìgbé ayé tó ti kojákọjá. Ò máa ń sosọ nípa bí àwonàwọn ènìyàn seṣe dé sí ilèilẹ̀ kan ati ìdí tí àwonàwọn kan fi jejẹ gàba lórí àwonàwọn egbéẹgbẹ́ rèrẹ̀. Volume Library (267) tilètilẹ̀ sosọ pé o yeyẹ kí ìgbàgbóìgbàgbọ́ wa ròrọ̀ mómọ́ ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ nítorí ó jéjẹ́ mómọ́ àsààṣà bí o tiletilẹ jéjẹ́ pé kò sí eniẹni tó momọ ìbèrèìbẹ̀rẹ̀ ìtàn béèbẹ́ẹ̀ sùgbónṣùgbọ́n ohun ti a mòmọ̀ nip é ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ ti wáyé lásìkò tó ti pépẹ́.

A kò lè fówófọ́wọ́ rórọ́ ìtàn ìwásèìwáṣẹ̀ ìlí ÈfònẸ̀fọ̀n-Alàayè séyìnṣẹ́yìn, bí ó tilètilẹ̀ jéjẹ́ pé nínú àwonàwọn ìtàn tí àwonàwọn òpìtàn sosọ fún wa, ìdásoróìdáṣọró okùn-ìtàn wà níbèníbẹ̀ sùgbónṣùgbọ́n nnkan tó seṣe pàtàkì ní pé eniẹni tó tetẹ ìlú ÈfònẸ̀fọ̀n Alàayè dó wá láti Ilé-IfèIfẹ̀ ní àsìkò ìgbà kan tí a kò mòmọ̀. Ìlú ibi ti wónwọ́n tèdótẹ̀dó sí tù wonwọn lára, wónwọ́n sì ń gbé ibèibẹ̀ títí dí òní.

Àkíyèsí: A yoyọ iséiṣẹ́ yìí láti inú àpilèkoàpilẹ̀kọ fún Oyè ÉmeèẸ́meè I.A. Ologunleko.