Èdè Yorùbá: Ìyàtọ̀ láàrin àwọn àtúnyẹ̀wò

'''Èdè Yorùbá''' Ní báyìí, tí a bá wo èdè Yorùbá, àwonàwọn onímòonímọ̀ pín èdè náà sábéesábẹ́ èyàẹ̀yà waKwa nínú e bíẹbí èdè Niger-Congo. WónWọ́n tún fìdí rèrẹ̀ múlèmúlẹ̀ pé èyàẹ̀yà waKwa yìí ló wópòwọ́pọ̀ jùlojùlọ ní sísosísọ, ní ìwòìwọ̀ oòrùn aláwòaláwọ̀ dúdú fún egbe-egbèrúnẹgbẹ̣ẹgbẹ̀rún odúnọdún. ÀwonÀwọn onímòonímọ̀ èdè kan tilètilẹ̀ ti fi ìdí òròọ̀rọ̀ múlèmúlẹ̀ pé láti orírun kan náà ni àwonàwọn èdè bí Yorùbá, Kru, Banle, Twi, Ga, Ewe, Fon, Edo, Nupe, Igbo, Idoma, Efik àti Ijaw ti bèrèbẹ̀rẹ̀ sí yapa gégé bíigẹ́gẹ́ èdè òtòòtòọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ tó dúró láti bí egbèrúnẹgbẹ̀rún métamẹ́ta òdúnọ̀dún séyìnsẹ́yìn.

ÒkanỌ̀kan pàtàkì lára àwonàwọn èdè orílèorílẹ̀ èdè Nàìjíríà ni èdè Yorùbá. ÀwonÀwọn ìpínlèìpínlẹ̀ tí a ti lè rí àwonàwọn tó n sosọ èdè Yorùbá nílènílẹ̀ Nàìjíríà ni orílènorílẹ̀ èdè Bìní,. Tógò àti apá kan ní Gúúsù ilèilẹ̀ AméríkàAmẹ́ríkà bíibí i Cuba, Brasil, Haiti, àti Trinidad. Ní gbogbo orílèorílẹ̀-èdè tí a dárúkodárúkọ, yàtòyàtọ̀ sí orílèorílẹ̀-èdè Nàìjíríà, òwò erúẹrú ni ó gbé àwonàwọn èyàẹ̀yà Yorùbá dé ibè.

Èdè Yorùbá jéjẹ́ èdè kan ti ó gbalègbalẹ̀ tí ó sì buyì kákàkiri àgbáyé. Ìtàn sosọ fún wa pé ní àgbáyé Kwa ní èdè Yorùbá bátan; kwa jéjẹ́ iyè kan ní Niger Congo. A lèè sosọ pé àwonàwọn tí wónwọ́n ń sosọ èdè Yorùbá yàtòyàtọ̀ sí orílèorílẹ̀ èdè Nigeria lé ní OgbònỌgbọ̀n nílíònùnnílíọ̀nùn, àwonàwọn orílèorílẹ̀ èdè tí a ti ń sosọ èdè Yorùbá yàtòyàtọ̀ sí Nigeria ni. Togo, Ghana, Serria leone, Brazil, United Kingdom àti United State. Èdè Yorùbá, * pín sí orísirísi èkaẹ̀ka* ní àkótánàkọ́tán, ó sì ti di gbajúgbájà ni orílèorílẹ̀ èdè Nìgeria àti àgbáláayé lá papòpapọ̀. ÀwonÀwọn nnkan tí ó ń gbé èdè Yorùbá níyì.

1. Òwe:- Orísirísi ònàọ̀nà ni a le gbà pa òwe:

(a) A le pa òwe gégégẹ́gẹ́ bí àwonàwọn elédè ti ń pa á tàbí bí gbogbo ènìyàn ti ń pá gan-an. Bí àpeereàpẹẹrẹ: Àíyá bébẹ́ sílèsílẹ̀ ó bé áré, (igi òúnọ̀ún ni kò ga).

(b) A le pa owe da, bí àpeereàpẹẹrẹ: Ojú kì í ti eégún kí omoọmọ alágbàá má koríkọrí sóko.

(i) Ojú kì í ti eégún nínú asoaṣọ

(ii) Ohun ti i tan leegun odunọdun, omoọmọ alagbaa a korikọri sokò.

ÀwonÀwọn èròngbà kòòsí ìlò èdè Yorùbá yíì ni pé mo féfẹ́ kí àwonàwọn akékòóakẹ́kọ̀ọ́ momọ èdè Yorùbá lo dáradára nítorí náà a wo ìjúba ni awùjoawùjọ Yorùbá, a wo ààtò, ÌtúmòÌtúmọ̀, ìlò, àti àgbéyèwòàgbéyẹ̀wò àwonàwọn òwe, àkànlò èdè àti òròọ̀rọ̀ àmúlò mííràn. A wo èdè àmúlò nígbà tí a bá ń sòròsọ̀rọ̀ àti igba ti a ba kokọ èdè Yorùbá silesilẹ. A wo èbùnẹ̀bùn sòròsòròsọ̀rọ̀sọ̀rọ̀. A sí wo ìlànà ati òté tó de sísòròsísọ̀rọ̀ ni àwùjoàwùjọ Yorùbá. A wo ìwúreìwúrẹ láwùjoláwùjọ Yorùbá. A wo aáyan àròkoàròkọ kikokikọ. LábéLábẹ́ àròkoàròkọ, a wo arokoarokọ wònyíwọ̀nyí: alapejuwe, ajemoroyinajemọroyin, alalaye, alariiyan, ìsòròngbèsì, onisiipaya, ajemóajẹmọ́-ìsonísókí-ìwé ati arokoarokọ onileta. A wo bi a seṣe n se agbekale iseisẹ to da le girama, iwe atumoatumọ, òròọ̀rọ̀ àpilèkoàpilẹ̀kọ, àbòàbọ̀ ìpàdé, ìjábòìjábọ̀ ìwádìí, ìwé ìkéde pélébé àti eyí ti a fi n se ìpolongo ti a máa ń tètẹ̀ mómọ́ ara ògiri. Èdè Yorùbá ni ibamu pelupẹlu asa obínibí Yorùbá. Ó yeyẹ kí a momọ òròọ̀rọ̀ í dá sí. Ó yeyẹ ki a momọ òròọ̀rọ̀ sosọ, ki á si momọ òròọ̀rọ̀ óọ́ kokọ sílèsílẹ̀ léyìnlẹ́yìn ìgbà ti a bá ka ìwé kékeré yìí.

BÍ ÈDÈ YORÙBNÁ SE DI KÍKOKÍKỌ SÍLÈSÍLẸ̀

Kí àwonàwọn òyìnbó tó dé, kò sí ètò kíkokíkọ ati kíka èdè Yorùbá. Gbogbo òròọ̀rọ̀ àbáláyé tí ó ti di àkosílèàkosílẹ̀ nísinsìnyí nínú opolóọpọlọ́ àwonàwọn baba ńlá wa ni wónwọ́n wà télètẹ́lẹ̀. Irú àwonàwọn òròọ̀rọ̀ àbáláyé báyìí a máa súyosúyọ nínú orin, ewì àti ìtàn àwonàwọn baba wa. Nígbà tí a kókọ́ ń pe gbogbo àwonàwọn èyàẹ̀yà tí èdè wónwọ́n papòpapọ̀ yìí ní Yorùbá tàbí Yóòbá, wonwọn kò fi tara tara féfẹ́ èyí nítorí pé àwonàwọn èyàẹ̀yà Yorùbá ìyókù gbà pé àwonàwọn ÒyóỌ̀yọ́ nìkan ni Yorùbá. Nígbà tí àwonàwọn òjíséòjíṣẹ́ OlórunỌlọ́run aláwòaláwọ̀ funfun tó wá wàásù nípa kírísítì seṣe àkiyèsíàkiyèṣí pé èdè wónwọ́n bá ara wonwọn mu ni wónwọ́n bá pè wónwọ́n ní Yorúbà tàbí Yóòba. ÀwonÀwọn Yorùbá ti a ko l’éní lo si ilèilẹ̀ AméríkàAmẹ́ríkà tí a sì wá dá padà sí sàró léhìnlẹ́hìn tí òwò erúẹrú tí tán ni àwonàwọn òyìnbó ÌjoÌjọ C.M.S. kókókọ́kọ́ sosọ di onígbàgbóonígbàgbọ́. ABUDA ÈDÈ YORÙBÁ Àbùdá èdè Yorùbá ni ó máa jéjẹ́ kí á momọ ohun tí èdè jéjẹ́ gan-an. Orísirísi ni àwonàwọn àbùdá tí èdè Yorùbá ní. Èdè Yorùbá kógo àbùdá wònyíwọ̀nyí já.

(1) Ohun tí a bá pè ní èdè gbódògbọ́dọ̀ jéjẹ́ ohun tí a fí ìró èdè gbé jáde. Ìró yìí ni a le pè ní ariwo tí a fi enuẹnu pa. A ó seṣe àkíyèsí pé èyí yàtòyàtọ̀ sí pípòòyì, ijó olóbòùnbòunọlọ́bọ̀ùnbọ̀un, dídún tàbí fífò tata tàbí jíjuwó alákàn sí ara wonwọn.

(2) Èdè nílò kíkókíkọ́ oọ fún ìgbà pípépípẹ́ díèdíẹ̀ kí ènìyàn tó le sosọ óọ́. Ó ti di bárakú tàbí àsààṣà fún wa pé a gbódògbọ́dọ̀ kókọ́ omoọmọ tí a bá sèsèṣẹ̀ṣẹ̀ bí ni èdè. Àkiyèsí àti ìwádìí yìí ni àwonàwọn eléde gèésìgẹ̀ẹ́sì ń gókagọ́ka sí nígbà tí àwónàwọ́n ba sosọ pé “Language is Culturally transmitted”. OmoỌmọ tí a bá sèsèṣẹ̀ṣè bí tí a kò kókọ́ ní èdè, àti àwùjoàwùjọ jéjẹ́ kòríkòsùn.

(3) Ìhun ni èdè ènìyàn gùn lé tàbí dálé. Bí a seṣe hun òròọ̀rọ̀ pòpọ̀ nínú gbólóhùn seṣe pàtàkì kíkà iye ìró èdè nínú gbólóhùn kò fi ibi kankan ní ìtúmòìtúmọ̀.

A lè sosọ pé ìyàndá subúṣubú

ìyàndá elémuẹlẹ́mu subúṣubú

Ó subúṣubú

Ìyàndá tí a ti sòròsọ̀rọ̀ rèrẹ̀ subúṣubú.

Ìyípadà orírsirísi ló le wáyé sí gbólóhùn wònyíwọ̀nyí tí yóò sì da ètò wonwọn ní, síbèsíbèsíbẹ̀síbẹ̀, yóò ní ìtumòìtumọ̀. Irú àbùdá yìí ni onímòonímọ̀ èdáẹ̀dá-èdè ń pè ní “Structure dependence”.

(4) Gbogbo èdè kòòkankọ̀ọ̀kan ló ní àwonàwọn ìró èdè tirètirẹ̀ tí a ń pè ní (Fóníìmù {phonemes}). Foniimu yìí sún mómọ́ ti àwonàwọn erankoẹranko sùgbónṣùgbọ́n ó sì tún ròrọ̀ jut i erankoẹranko lolọ. Ó yàtòyàtọ̀ láti èdè kan sì òmíràn. Bí a bá mú fóníìmù yìí lókòòkanlọ́kọ̀ọ̀kan. kì í dá ìtumòìtumọ̀ ní kó wúlò ìgbà tí a bá kàn án pòpọ̀ mómọ́ fóníìmù mìíràn gan-an ló máa sìséṣìṣẹ́. Bí àpeereàpẹẹrẹ:- ìró èdè /a/ /b/ /d/ /e/ /eẹ/ kò dá ìtumòìtumọ̀ ní, àfi tí abá kàn wónwọ́n papòpapọ̀ lónàlọ́nà orísirísi. A lè se àkànpòàkànpọ̀ kí á ri òròọ̀rọ̀ bí : abeabẹ, baba, adé, aléalẹ́ abbl. IrúféIrúfẹ́ àkiyèsí àti ìwádìí yí ni àwonàwọn onímòonímọ̀ èdàẹ̀dà-èdè ń pe gèésìgẹ̀ẹ́sì rè ní “duality” tàbí “double articulation” ìwádìí fihàn pé àwonàwọn eyeẹyẹ àti erankoẹranko tí wónwọ́n ní ìró èdè kò pò, iye èdè tí òkòòkanòkọ̀ọ̀kan ní kò pòpọ̀ pèlúpẹ̀lú. Bí àpeereàpẹẹrẹ adìyeadìyẹ ní ìró èdè bí ogún, ti mààlúù jéjẹ́ méwàámẹ́wàá sùgbónṣùgbọ́n kòlòkòlòkọ̀lọ̀kọ̀lọ̀ ní ogbònọgbọ̀n.

(5) Èdè jéjẹ́ ohun ètò tí a máa ń lò láti seṣe àròyinlèàròyinlẹ̀.

(1) Èdè wúlò fún kí a le bá ara sosọ òròọ̀rọ̀ léyìí tí ó máa ń fa àgbóyéàgbọ́yé àti àjosepòàjọṣepọ̀

(2) A máa ń lo èdè láti fi pèsèpèṣẹ̀

(3) Èdè la fi ń kokọ tàbí sosọ ìtàn orísìrísi, ìbáà jéjẹ́ omodéọmọdé tàbí àgbà.

(4) A máa ń fi èdè fa ewàẹwà yoyọ nínú afòafọ̀. ÒpòlopòỌ̀pọ̀lọpọ̀ akéwì ni ó máà ń lo èdè Yorùbá ti a ó sì gbédìí fún ewàẹwà akéwì náà. A kò le seṣe kí a má kí ara wa ní orísirísi ònàọ̀nà bóyá òréọ̀rẹ́ sí òréọ̀rẹ́, pèlúpẹ̀lú orísirísi ewàẹwà èdè.

(5) Èdè wúlò fún fífi sosọ èrò okànọkàn wa àti fífi ìtara hàn sí ohun tí a gbógbọ́ rí tàbí tí ó selèṣelẹ̀ sí wa. Reference:

* Taiwo Olunlade “Èdè Yorùbá àti ìmòìmọ̀ èdàẹ̀dà èdè”

* Taiwo Olunlade “Àgbéyèwò“Àgbéyẹ̀wò ìlò èdè Yorùbá”